Kremlin Ukraynadakı müharibəsinin iqtisadi aspekti: sanksiyalar, təsirlər, fəsadlar (III HİSSƏ)

Kremlin Ukraynaya qarşı təcavüzü dünyanın ən böyük, ən inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarına malik ölkələrini Rusiya Federasiyasına qarşı bir neçə raund iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməyə sövq etdi. Rusiyanın enerji sektoru (milli iqtisadiyyatın əsas sütunu) və gübrələr/kənd təsərrüfatı (vacib, sürətlə inkişaf edən qeyri-xammal sektoru) müxtəlif dərəcədə Qərbin sanksiyalarının təzyiqinə məruz qalır, hər iki halda belə cəzalandırıcı maliyyə tədbirlərinin sərtləşdirilməsi Rusiya iqtisadiyyatına böyük ziyan vurar. Dərin müzakirəyə dəyər üçüncü əsas sektor Rusiyanın hərbi-sənaye kompleksidir (HSK), bu, Rusiyanın döyüş maşınının mərkəzi sütunudur. Rusiya mənbələrinin təhlil etdiyi kimi, beynəlxalq sanksiyaların HSK-yə potensial təsiri az deyil.

Keçən ilin aprelin 20-də Rusiya rəsmiləri “bütün məlum hava və raketdən müdafiə sistemləri üçün məğlubedilməz” kimi xarakterizə etdikləri RS-28 “Sarmat” super ağır qitələrarası ballistik raketin (QABR) uğurla sınaqdan keçirildiyini elan etdi. Bununla belə, artıq 11 aydır ki, Rusiyanın Ukraynadakı Silahlı Qüvvələri heyrətləndirici dərəcədə aşağı performans göstərməyə davam edib. Qabaqcıl hərbi modernləşdirmə planları ilə bağlı Moskvadan səslənən rəsmi ritorikaya baxmayaraq, rus bölmələrinin döyüşlərinin böyük hissəsi əsasən köhnəlmiş texnikadan istifadə etməklə həyata keçirilir və bu, Rusiyanın (daxili) çox təriflənən hərbi-sənaye kompleksinin həqiqi imkanları ilə bağlı inadkar suallar doğurur. Bundan əlavə, ABŞ Maliyyə Nazirinin müavini Adeval Adeyemo tərəfindən elan edildiyi kimi, Rusiya silah istehsalçılarına qarşı ABŞ sanksiyalarının yeni mərhələsi tətbiq olunur. ABŞ rəsmisi qeyd edib ki, bu sanksiyalar paketinin əsas məqsədi Rusiyanın HSK təchizat zəncirlərini pozmaq olacaq. O, həmçinin kritik materiallar və ləvazimatların, kosmosla əlaqəli texnologiyaların və elektronikanın hamısının hədəf alınacağını qeyd edib. Lakin HSK-ni hədəf alan bu beynəlxalq sanksiyaların Rusiyanın Ukraynaya müharibə aparmaq qabiliyyətinə nə dərəcədə mane ola biləcəyini qiymətləndirmək üçün ilk növbədə Rusiya döyüş maşınının üç əsas sütununu araşdırmaq lazımdır.

Birincisi, döyüş tanklarının və ağır silahların/avadanlığın istehsalı və modernləşdirilməsidir. Rusiya dünyada ən çox əsas döyüş tankına sahibdir. Bununla belə, Ukraynada yüksək itkilərin olduğu bildirilir (Ukrayna SQ-nin rəqəmlərinə görə, rusların 3094 tankı vurulub) və arsenalın qalan hissəsinin faktiki vəziyyəti haqqında məlumatın az olması Rusiya zirehli texnikalarının əsl nəhəngliyi ilə bağlı suallar yaradır. Ukrayna kəşfiyyatının məlumatına görə, Rusiyanın əsas döyüş tanklarının, eləcə də radiolokasiya sistemlərinin və “Buk”, “Kub” və “Tunquska” mobil zenit-raket sistemlərinin əsas elementlərinin ən böyük istehsalçısı “faktiki olaraq fəaliyyətini dayandırıb”. İddialara görə, bu, Rusiya müəssisələrinin istehsal dövrünün müxtəlif mərhələlərində istifadə etdiyi xarici (əsasən alman) komponentlərin olmaması səbəbindən baş verib.

Rusiya zirehli birləşmələrinə qarşı sanksiyaların potensial/perspektiv nəticələrindən danışarkən, ən azı iki mühüm aspekti vurğulamaq lazımdır. İnfraqırmızı kameralar baxımından, Qərb sanksiyaları çox güman ki, Rusiyanın Fransanın “Thales” (2007-ci ildən) və “Safran” (2013-cü ildən) şirkətlərindən aldığı tədarükləri kəsəcək. T-72, T-90 və T-80BVM tankları, eləcə də Su-30 qırıcıları və Ka-52 “Alliqator” hücum helikopterləri kritik (və Rusiyada istehsal olunmayan) komponentlərdən məhrum ola və müsirlikdən geri qala bilərlər. Digər vacib element elektronika və mikroprosessorlardır. Bu sahədə Rusiyanın imkanları da kifayət qədər zəifdir: hətta Kremlə bağlı təbliğat resursları etiraf edir ki, Rusiya ilə dünyanın aparıcı istehsalçıları arasında böyük texnoloji uçurum var, eyni zamanda Çinlə tərəfdaşlığın çıxış yolu təklif edə biləcəyini iddia edirlər. Bununla belə, Rusiyanın aparıcı iqtisadçıları və mövzu üzrə ekspertlər iddia edirlər ki, xarici texnologiyaların Çin idxalı ilə əvəzlənməsi seçim deyil, çünki Çinin imkanları da məhduddur. Üstəlik, müharibə başlayandan bəri Pekinin tərəfsiz olduğunu nəzərə alsaq, Çinin Rusiyaya döyüş maşını ilə kömək edəcəyinə zəmanət yoxdur.

İkincisi, dəniz gəmiqayırma sektorudur. Qara dənizdə Ukrayna üzərində hökmranlığına baxmayaraq, Rusiya bu teatrda da bəzi kritik itkilərə məruz qalıb. Moskvanı daha çox narahat edən, Qərbin sanksiyaları səbəbindən gəmiqayırma imkanlarının iflic olması perspektividir. Ukrayna mənbələrinin məlumatına görə, Rusiyanın bəzi əsas gəmiqayırma zavodları komponentlərin (o cümlədən, sükan sütunları, naviqasiya kompleksləri və radiostansiyalar) çatışmazlığı səbəbindən istehsal məqsədləri yerinə yetirilmir. Bu kritik tərkib hissələri yerli və ya Asiya (yəqin ki, Çin) analoqları ilə əvəz edilə bilməz ki, bu da istehsalın dayanmasına və hətta bəzi işçi qüvvəsinin ixtisarına səbəb olub.

Üçüncüsü, Rusiyanın indiyədək Ukrayna üzərində əsaslı üstünlüyünə malik olduğu dəqiq idarə olunan silahlardır. Rusiya tərəfindən bu sinif silahlardan istifadə Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə, təchizat şəbəkələrinə və kritik fiziki infrastruktura nəzərəçarpacaq ziyan vurdu. Bununla belə, ekspertlər Rusiya ordusunun bu nəhəng silahlara əhəmiyyətli dərəcədə arxalana biləcəyinə şübhə edirlər. Məsələn, Ukrayna Hərbi-Hüquqi Tədqiqatlar Mərkəzinə rəhbərlik edən Aleksandr Musienko iddia edib ki, Rusiya hipersəs raketləri də daxil olmaqla, ən müasir silah sistemlərini istehsal etmək və modernləşdirməkdə demək olar ki, acizdir, çünki bunun üçün lazım olan xarici komponentlər artıq gəlmir. Bu tezis 2022-ci ildə Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlamazdan əvvəl Rusiyanın ən son hipersəs raketlərinin (məsələn, Kh-47M2 “Kinjal”) kifayət qədər olmadığı barədə xəbərdarlıq edən Rusiyanın ən dərin hərbi ekspertlərindən biri olan Mixail Xodarenok tərəfindən təsdiqlənib. O, çox uzun sürən müharibədə Rusiya qüvvələrinin bu cür sistemlərə güvənməsinin problemli olacağını proqnozlaşdırıb.

Çox güman ki, Ukraynadakı Rusiya qüvvələri ukraynalı müdafiəçilərlə qarşılaşarkən yuxarıda qeyd olunan çətinlikləri yaşamaqda davam edəcək, xüsusən də Kiyevin qərb tərəfdaşları silah tədarükü tempini daha da artırdıqdan sonra bu çətinlik daha da artacaq. Bu o deməkdir ki, Moskva daha genişmiqyaslı müharibəsinə haqq qazandırmaq üçün Donbas regionunda ən azı bir növ qələbəyə nail olmaq üçün daha da böyük təzyiq altında olacaq. Bu nəticə verməsə, Rusiya Ukraynanın əks-hücum əməliyyatlarına mane olmaq üçün artıq işğal olunmuş ərazilərdə mövqelərini möhkəmləndirməyə cəhd edə bilər. Rusiyanın iqtisadi və hərbi zəifliyi uzun sürən müharibəni davam etdirməyi olduqca çətinləşdirdiyi üçün Moskva, görünür, diplomatik həll yolu axtaracaq (o cümlədən gizli əlaqələr vasitəsilə). Lakin Rusiyanın hərbi-sənaye sektoru ağır, həddindən artıq korrupsiyalaşmış və iqtisadi cəhətdən dayanıqlı olmayan strukturdur, bu sahə hərbi qüvvələrin və “güc aparatı”nın” artan daxili təsiri səbəbindən dövlət büdcəsi üçün hələ də böyük yük olaraq qalacaq.