Türkiyənin Bor Mineralı – “Şəhər Əfsanəsi”, yoxsa “Reallıq”?

Dünya bor ehtiyatlarının 73 faizinə sahib olan Türkiyə sözügedən mineralı məşhur inancın əksinə olaraq filiz kimi deyil, bor turşusuna çevirərək satır. Hazırda 1 ton bor filizinin bazar dəyəri 120-150 dollar civarında olduğu halda, emal olunarsa, qiyməti minlərlə dollara çata bilər. Bu çərçivədə Türkiyə keçən il 1,18 milyard dollar ixrac gəliri əldə edib. İndi sözügedən mineralın kiloqramının qiymətini 40 min dollara qədər artıracaq yeni investisiya yoldadır. Bandırma ilçəsində 2 il ərzində reallaşdırılacaq 80 milyon dollarlıq sərmayə ilə mədən 300 dəfə çox dəyər əldə edir.

Bildirilir ki, dünya bor ehtiyatlarının böyük bir hissəsinə sahib olan Türkiyə bu mədəndən istifadə edərsə, iqtisadiyyat “uçacaq”. Bu söz-söhbət bəziləri üçün şəhər əfsanəsi, bəziləri üçün isə reallıqdır. Bəs, dünya ehtiyatlarının 73 faizinə sahib olan Türkiyə üçün bor əslində nə deməkdir? Hansı sahələrdə istifadə olunur və iqtisadiyyata necə və nə dərəcədə təsir edir? Türkiyə əslində bu mineralı uzun müddətdir ki, çıxarır və ondan müxtəlif yollarla istifadə edir. Hazırda 1 ton bor filizinin bazar dəyəri 120-150 dollar civarındadır. Ancaq bu ehtiyat emal edilərsə, minlərlə dollar dəyərinə çata bilər. Türkiyə həmçinin bor mədənini filiz kimi deyil, emal edib bor turşusuna çevirərək satır. Bu yolla filizin dəyəri hazırda ton başına 150 dollar olduğu halda, bor turşusuna çevrildikdə min dollara, bor karbidinə çevrildikdə isə 40 min dollara qədər satıla bilər.

Şüşədən sementə, təmizlikdən hərbi təchizata qədər

Təbiətdə sərbəst şəkildə tapılmayan bor elementi müxtəlif elementlər və minerallarla birlikdə olur. Türkiyədə yayılmış bor mineralları tinkal, kolemanit və uleksitdir. Başqa sözlə, ipək kimi ağ yuvarlaq kristal kütlələrdə və ya paralel liflərdə meydana gələn mineraldır. Müxtəlif sahələrdə sektorlar üzrə istifadə edilən bor mineralları ən çox şüşə sənayesində istifadə olunur. Çünki bor oksidi şüşənin axıcılığını artırır və səthinin sərtliyini və davamlılığını yaxşılaşdırır. Bor sement istehsalında kolemanit kimi də istifadə olunur və sementin xassələrini yaxşılaşdırır.

Bor birləşmələri əlvan metal sənayesində qoruyucu şlak əmələ gətirici və əritməni sürətləndirən maddə kimi də istifadə olunur. Bu mineralın digər istifadə sahələrinə hərbi tətbiqlər, zireh materialları, aşınmaya davamlı maşın hissələrinin istehsalı və nüvə tətbiqləri daxildir. Ancaq boru daha çox təmizləyici məhsullarda görürük. Anti-göbələk və antibakterial xüsusiyyətlərə malik olan və marka olaraq “Boron” adlandırılan məhsullar da “Covid-19” ilə mübarizə çərçivəsində əl dezinfeksiyaediciləri kimi ortaya çıxdı.

Ehtiyatların 73 faizi Türkiyədədir

Ən böyük istehsalçı Türkiyə olsa da, bor dünyanın bir çox ölkəsində də var. Türkiyə ilə yanaşı ABŞ, Argentina, Rusiya, Qazaxıstan, Çin, Boliviya, Peru və Çili kimi ölkələrdə iqtisadi ölçüdə bor yataqları mövcuddur. Türkiyə dünya bor ehtiyatlarının 73 faizinə sahibdir, təmizlənmiş və müasir bor istehsalında liderdir. Dünya bor istehsal gücü 5,7 milyon ton olaraq qiymətləndirilir. Bazarda ən böyük istehsalçı Türkiyədir, onu ABŞ, Rusiya, Çili, Çin, Peru, Argentina, Boliviya və Almaniya kimi ölkələr izləyir. Dünya bor istehlakının təqribən 84 faizi şüşə, keramika, kənd təsərrüfatı və yuyucu vasitələrin təmizlənməsi sənayesində istifadə olunur.

İstehsal emalı marketinqi “Eti Maden”də

Türkiyədə bor mədənlərinin istehsalı, istismarı və satışı “Eti Maden” İşlətmələri Baş Müdirliyinə (Eti Maden) həvalə edilib. Türkiyənin müxtəlif bölgələrindəki bor yataqlarında fəaliyyət göstərən “Eti Maden” nəzdində dörd Biznes Müdirliyi (“Kırka Bor” Biznes Müdirliyi, “Emet Bor” Biznes Müdirliyi, “Bandırma Bor” və Turşu Fabrikləri Biznes Müdirliyi, “Bigadiç Bor” Biznes Müdirliyi) təmizlənmiş bor məhsulları istehsal edir.

• “Kırka Bor” Biznes Müdirliyi tinkal istehsal edir. Dünya tinkal ehtiyatlarının təxminən 20 faizini və Türkiyənin bor ehtiyatlarının 25 faizini təşkil edən bölgədə ildə təqribən 3 milyon ton tinkal istehsal olunur.

• “Emet Bor” Biznes Müdirliyi dünya kolemanit ehtiyatlarının təxminən 40 faizini və Türkiyədəki ehtiyatlarının 55 faizini təşkil edir. İstehsal olunan konsentratlaşdırılmış kolemanit dəyirmanlarda istənilən ölçüdə üyüdülür və üyüdülmüş məhsula çevrilir.

• “Bandırma Bor” və Turşu Fabrikləri Biznes Müdirliyi ilə “Bigadiç Bor” Biznes Müdirliyi digər bizneslərə məxsus yataqlardan çıxarılan tinkal və kolemaniti emal edir.

2022-ci ildə 1,18 milyard dollar ixracat gəliri əldə edildi

Dünyada və Türkiyədə bor məhsullarının və texnologiyalarının geniş istifadəsini araşdırmaq və inkişaf etdirmək üçün Milli Bor Araşdırma İnstitutu fəaliyyət göstərir. Bu institut Türkiyə Prezdentinin 28.03.2020-ci il tarixli sərəncamı ilə TENMAK çətiri altında TENMAK BOREN olaraq fəaliyyətini davam etdirir. TENMAK BOREN bor məhsullarını və texnologiyalarını araşdırmaq, inkişaf etdirmək və populyarlaşdırmaq üçün proqram və layihələr həyata keçirir. Türkiyənin bor ixrac etdiyi ölkələrə Çin, ABŞ, Rusiya və Hindistan daxildir. 2022-ci ildə təxminən 2,4 milyon ton bor ixrac edilib və 1,18 milyard dollar gəlir əldə edilib.

Boru 300 qat daha dəyərli edən investisiya ilə idxalın da qarşısı alınacaq

Bor mədənini daha çox əlavə dəyər yaradacaq yeni investisiyalar da həyata keçirilir. Bu investisiyalardan biri Bandırmada həyata keçirilir və 80 milyon dollarlıq sərmayə ilə çinlilərdən açar təslim alınan yeni bir obyekt qurulur. Çin mühəndisləri obyekti quraraq türkiyəli mühəndislərə təhvil verəcəklər. Obyektdə 279 nəfər işlə təmin olunacaq. Cari ilin birinci rübündə istifadəyə verilən və karbid hasil edəcək yeni müəssisədə hasil edilən filiz əvvəlcə bor turşusuna çevrilir. Açılan Bor Karbid Zavodunda bor turşusu bir qədər karbonla birləşdiriləcək. 2400 dərəcədə reaksiya verəcək və bor karbidinə çevriləcək.

Beləliklə, məhsul 300 qat dəyər əldə edir. Türkiyə bu günə qədər bor turşusunu satır, bor karbidini 35-40 min dollara alırdı. Mütəxəssislərin verdiyi məlumata görə, illik idxal 350 ton olub. Sözügedən obyektin gücü min tondur. Bu tutumla həm idxalın qarşısı alınacaq, həm də yeni ixrac gəlirləri əldə ediləcək. Hazırda dünyada illik 30 min ton bor karbid istehlakı var. İndiyə qədər Çin, ABŞ, Almaniya və Rusiya istehsal edirdi. Sözügedən investisiyanın iki il ərzində başa çatdırılması gözlənilir.

Ən çox şüşə sektorunda istifadə edilir

Dünya bor ehtiyatlarının 73 faizinə sahib olan Türkiyədəki məlum bor yataqları Eskişehir - Kırka, Kütahya - Emet, Balıkesir Bigadiç, Bursa - Kestelekdə yerləşir. Türkiyədə ehtiyat baxımından ən bol olan bor mineralları tinkal və kolemanitdir. Türkiyədə tinkal yataqları Əskişəhər - Kırkada, kolemanit yataqları isə Kütahya - Emet, Balıkesir - Bigadiç və Bursa - Kestelekdə yerləşir. Bundan əlavə, Balıkəsirdə - Bigadiçdə uleksit ehtiyatları var və Bursa - Kestelekdə bəzən yan məhsul kimi uleksit alınır.

Türkiyədə istehsal, əməliyyat və marketinq fəaliyyətlərinə cavabdeh olan “Eti Maden” daxilində əsasən boraks pentahidrat, boraks dekahidrat, bor turşusu, etidot-67, bor oksidi, çinko borat, kalsine tinkal, susuz boraks, üyüdülmüş kolemanit və üyüdülmüş uleksit istehsal edilərək daxili və beynəlxalq bazarlara təqdim edilir.

“Eti Maden”in 2017-ci ildə ümumi təmizlənmiş bor istehsal gücü təxminən 2,7 milyon ton olub. Türkiyədə bor məhsulları 36 faiz şüşə, 31 faiz keramika, 9 faiz təmizləyici-yuyucu, 7 faiz kənd təsərrüfatı, 4 faiz yapışqan sahələrində və 14 faiz payla digər sahələrdə istifadə olunur.