Yaxın Şərq yaxınlaşan iqlim fəlakətindən qaça bilərmi?

2019-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı qarşıdan gələn “iqlim aparteidi” dövrü ilə bağlı həyəcan təbili çaldı. Qeyd olunurdu ki, həddindən artıq temperatur və uzun müddət davam edən isti dalğaları “son 50 ildəki inkişafı, qlobal sağlamlığı təhlükə altına salacaq və yoxsulluğun azaldılması prosesini dayandıracaq” və milyonlarla insanı yoxsullaşdıracaq. Bu yeni reallıq elektrik enerjisi çatışmazlığını, iqtisadi bərabərsizliyi həll etmək məqsədilə artıq mübarizə aparan Yaxın Şərq üçün xüsusilə təsirli olacaq. Bu ağrıların açıq şəkildə iqtisadi effekti ola bilər. Və vəziyyət regionun ən qaynar ölkələri - Bəhreyn, Cibuti, Mavritaniya, Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri üçün daha acınacaqlıdır. BVF bildirir ki, bu ölkələr hər “temperaturun 1 dərəcə Selsi artımı” üçün “adambaşına düşən iqtisadi artımda dərhal 2 faiz azalma” görə bilər.

Təbii ki, təkcə temperaturun yüksəlməsi deyil, həm də yağıntıların miqdarının azalması regionun problemlərini daha da gücləndirir. Həqiqətən də, illik yağıntıların azalması Yaxın Şərqdəki su böhranını daha da ağırlaşdırır, bu da regionun quraq iqlimi və uzun illər əyalət hökumətlərinin su ehtiyatlarını düzgün idarə etməməsi, habelə su tələb edən kənd təsərrüfatı və heyvandarlığa subsidiyalar verməsi səbəbindən dünyanın ən pis böhranlarından biridir. Qarşıdan gələn iqlim vəziyyətinə uyğunlaşma, mövcud şirin su ehtiyatlarının orta hesabla dörd dəfədən çoxunu istifadə edən və ən çox su problemi yaşayan on yeddi ölkədən on ikisinin vətəni olan Yaxın Şərq və Şimali Afrikanı çox yükləyəcək.


Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələri yağış problemindən daha çox əziyyət çəkirlər. Orta hesabla, bu ölkələr ümumi bərpa olunan su ehtiyatlarının (yəni çaylar) yarıdan çoxunu sərhədlərindən kənar mənbələrdən alırlar. BVF-nin bu xarici asılılığın “regional su mübahisələri və qaçqın axını risklərini gücləndirdiyi” xəbərdarlığı nəzəri deyil. Həqiqətən, biz Misirin ölkənin bərpa olunan su ehtiyatlarının 97 faizini təmin edən Nil çayının aşağı axınında su təchizatını azaltmaq üçün Efiopiyanın tikdiyi hidroelektrik layihələrini dayandırmaq üçün hərbi əməliyyatlarla hədələdiyini artıq görmüşük. Eynilə, “hidrosiyasət”lə bağlı mübahisələr İsrail və Fələstin, İran və Əfqanıstan, Suriya, İraq və Türkiyə, Hindistan və Pakistan kimi xalqlar arasında dövlətlərarası münaqişə riskini artırıb. Su və onunla əlaqəli infrastruktur həm dövlət, həm də qeyri-dövlət subyektləri tərəfindən Suriya Vətəndaş Müharibəsində, İraq Müharibəsində və Yəməndəki müharibədə silah kimi istifadə edilib və hədəfə alınıb. Üstəlik, Ərəb Baharı, Suriya Vətəndaş Müharibəsi və 2021-ci ildə İranı sarsıdan etirazlarda olduğu kimi quraqlıqların seysmik hadisələri tətiklədiyini görümüşük. Quraqlıq ehtimalının və istilərin artması əlavə şiddətli üsyanları və repressiyaları təhrik edə bilər. Su həmişə qeyri-sabitliyin və müharibənin əsas səbəbi olmasa da, bu regionda getdikcə daha çox rəqabət və münaqişənin bir hissəsinə çevrilir.

Bu tendensiyalar Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələrində əhalinin artımı ilə birlikdə təhlil edildikdə (2050-ci ilə qədər iki dəfə artacağı gözlənilir), vəziyyətin nə qədər ağır olduğunu ifadə etmək çətinləşir. Bu gün Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələri əhalisinin 60 faizindən çoxunun içməli suya çıxışı çox azdır və ya heç yoxdur və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq Uşaqlara Yardım Fondunun 2020-ci il hesabatına görə, hər on uşaqdan təxminən doqquzu sağlamlıq və qidalanma nəticələrindən əziyyət çəkir.

Nəticə etibarilə, bu tendensiyaların iqtisadi və iqlim miqrantları, qaçqınları regiondan qaçmağa təhrik etdiyini, regionun sabitliyini və iqtisadi perspektivlərini daha da sarsıtdığını görəcəyik. Bu, daşqınlar və quraqlıq kimi daha tez-tez baş verən və daha intensiv iqlim fəlakətlərindən sonra daha aydın görünəcək. BVF-ə görə, 2000-ci ildən bəri hər il iqlim fəlakətləri 2600-dən çox insanın həyatına son qoyub, 7 milyon nəfərə təsir edib və birbaşa 2 milyard dollar ziyana səbəb olub. Daha yüksək temperatur, qeyri-sabit yağışlar və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi bu fəlakətləri daha da pisləşdirəcək və zamanla bu, daha tez-tez baş verəcək. Proqnozlar göstərir ki, hazırda əhalinin sıx məskunlaşdığı Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələrinin əraziləri əsrin sonuna qədər yaşayış üçün yararsız ola bilər.

Misirin sahilyanı İsgəndəriyyə şəhəri bölgənin gələcəyinə dair ayıq bir mənzərə təqdim edir. Beş milyon insana və Misirin sənaye potensialının 40 faizinə ev sahibliyi edən İsgəndəriyyə üç tərəfdən Aralıq dənizi ilə əhatə olunub. “Associated Press”in 2019-cu ildə xəbər verdiyi kimi, qabarma-çəkilmə suları şəhərin yoxsul məhəllələrini təhdid edir və turistlərlə dolu çimərlikləri aşındırır. Misir rəsmiləri bildiriblər ki, hazırda dəniz səviyyəsi ildə 3,2 millimetrdir, yəni 2012-ci ildən əvvəlkindən 52 faiz, 1993-cü ildən isə 77 faiz çoxdur. Bu proqnozlar gerçəkləşsə, İsgəndəriyyə təkcə su altında qalmayacaq, qida zəncirinə də təsir edəcək. “Reuters” xəbər verir ki, ölkənin çörək səbəti kimi tanınan Nil Deltasında baş verən daşqınlar 2050-ci ilə qədər düyü və buğda istehsalını müvafiq olaraq 11 faiz və 15 faiz azalda bilər.

Misirin problemləri özünəməxsus olsa da, Qahirənin mübarizə aparmalı olduğu şərtlər və qəbul etməli olduğu həll yolları özünəməxsus deyil. Regional hökumətlər və beynəlxalq ictimaiyyət Yaxın Şərq və Şimali Afrikada sahilyanı ərazilərdə yaşayan milyonlarla insanı iqlim dəyişikliyinin ən pis təsirlərindən xilas etmək üçün təsirlərin azaldılması və uyğunlaşma strategiyalarına sərmayə qoymalıdır. Ekoloji cəhətdən dayanıqlı investisiyaları stimullaşdıran hökumət təşəbbüsləri həm digər ölkələr, həm də özəl maliyyəçilər üçün bir model və siqnal ola bilər.