Soyuq Müharibənin İstiləşən Cəbhəsi: ARKTİKA

Günəşin heç vaxt batmadığı bir torpaq varsa, bu, ilin dörd ayı ərzində Günəşin heç vaxt batmadığı bölgəyə səfər edən ilk tədqiqatçıların “Gecəyarısı Günəş ölkəsi” adlandırdığı Arktika zonasıdır. Bölgə tez-tez “Ağ Səhra” və “Buzlar Krallığı” kimi “soyuq” və “səmərəsizliyi” xatırladan adlarla xatırlansa da, reallıqda belə deyil. Amma bura gəlməzdən əvvəl bölgədə son illərdə yaşanan iqlim dəyişikliyinə və ətraf mühitin məhvinə nəzər salmaqda fayda var.

Qlobal temperaturun artması, ilk növbədə istixana qazları emissiyalarının artması Arktika buzlaqlarının sürətlə əriməsinə səbəb olur. Bu ərimə Yerin albedo effektini (Günəş şüalarının kosmosa əks etdirilməsi) azaldır və okean tərəfindən daha çox istiliyin udulmasına səbəb olur. Bu vəziyyət artıq rekord həddə olan qlobal temperaturu daha da artırır.

ABŞ Milli Okean və Atmosfer İdarəsinin (NOAA) məlumatına görə, son 40 ildə Arktika dəniz buzları hər 10 ildən bir 13 faiz azalıb. Bu, son 1500 ildə görünməmiş sürətdir. Dünya İqtisadi Forumunun məlumatına görə, Arktika bölgəsi 2020-ci illərin sonu və 2030-cu illərin əvvəlləri arasında “ilk buzsuz yay günləri”ni yaşaya bilər və proqnozlara görə, Buzlar Krallığını əhatə edən buz örtüyü bir milyon kvadrat kilometrdən aşağı düşə bilər.

Buzlaqların altındakı xəzinə

Bu fəlakətin fəsadları çoxlarımıza bəllidir... Təbii fəlakətlərin artması, şirin su ehtiyatlarının azalması, ekosistemin pisləşməsi və dəniz səviyyəsinin qalxması bizim bilavasitə yaşadığımız fəsadlardandır. Ancaq regionun bütün sahilyanı dövlətlərinin az və ya çox dərəcədə iştahasını artıran amillər var.

Arktika bölgəsinin xüsusilə karbohidrogenlər və minerallar baxımından əhəmiyyətli miqdarda “kəşf edilməmiş təbii ehtiyatlar”a malik olduğuna inanılır. ABŞ Geoloji Tədqiqatlar Qurumunun (USGS) məlumatına görə, Arktika dünyanın kəşf edilməmiş neft ehtiyatlarının təxminən 13 faizini və kəşf edilməmiş təbii qaz ehtiyatlarının 30 faizini ehtiva edir.


Bölgə, həmçinin fosfat, boksit, almaz, dəmir filizi, qızıl, gümüş, mis və sink kimi zəngin mineral ehtiyatlara malikdir. Amma bu, məsələnin bir tərəfidir. Digər ölçüsü olan “dünya ticarətinə təsiri” qlobal iqtisadi dinamikanı kökündən sarsıtmağa qadirdir.

Yeni ticarət yolu: NSR

Tarix boyu Arktikanın buzla örtülmüş olması ticarət gəmilərinin bu sulardan keçməsini qeyri-mümkün edib. Lakin son araşdırmalar göstərir ki, buz örtüyünün azalması yeni daşıma yolları açır. Xüsusilə, Rusiyanın Sibir sahillərindəki Şimal Dəniz Yolu (NSR) və Kanadanın Arktik arxipelaqından keçən Şimal-Qərb keçidi əsas bazarlar arasındakı məsafələri əhəmiyyətli dərəcədə qısaldır. Arktika İnstitutunun hesablamalarına görə, NSR ənənəvi Süveyş kanalı marşrutu ilə müqayisədə Şərqi Asiya ilə Avropa arasında gediş-gəlişi təxminən 40 faiz azalda bilər.

Hazırda Arktikada daşıma mövsümünün hər il təxminən üç-dörd ay ilə məhdudlaşdığı məlumdur. Bu dövr ümumiyyətlə buz şəraitinin ən əlverişli olduğu yay aylarına təsadüf edir. Ancaq İqlim Dəyişmələri üzrə Hökumətlərarası Panelin (IPCC) hesabatları mövsümün 2015-2065-ci illər arasında tədricən hər il uzanacağını proqnozlaşdırır. Bu uzanma o deməkdir ki, Arktika marşrutlarından xüsusilə neft və təbii qaz kimi böyük həcmli mallar üçün daha çox istifadə olunacaq.

Daha da önəmlisi budur ki, Arktikada gəmiçilik marşrutlarının artması Süveyş və Panama kimi ənənəvi dəniz yollarına dərindən təsir göstərəcək. Buna görə də Arktikanın strateji əhəmiyyəti günü-gündən artır. Böyük dövlətlər dəyişən status-kvo ilə öz siyasətlərinə yenidən baxır və əməliyyatlarını bu regionda cəmləşdirirlər.

Kimin nə qədər payı var?

Geosiyasi güc mübarizələrinə keçməzdən əvvəl gəlin Arktika dairəsi adlanan bu regionun ümumi səth sahəsinin nə qədər hissəsini hansı dövlətin əhatə etdiyinə nəzər salaq... Arktika bölgəsində ümumilikdə 8 ölkənin sahili var. Bu ölkələr Rusiya, Kanada, Danimarka, ABŞ, Norveç, Finlandiya, İsveç və İslandiyadır.

Arktika bölgəsinin yarısından çoxunu, təxminən 53 faizini təşkil edən Rusiya ən böyük paya malikdir. Onu 29 faizlə Kanada izləyir. Danimarkanın payı Qrenlandiya vasitəsilə təxminən 12 faizdir. ABŞ Alyaskanın bir hissəsi vasitəsilə bölgənin 4 faizinə nəzarət edir. Norveçin Arktika ərazisi Svalbard da daxil olmaqla, bölgənin təxminən 2 faizini əhatə edir. Finlandiya, İsveç və İslandiyanın ümumi payı 3 faizdən aşağıdır. Elə beynəlxalq sular və ərazilər də var ki, onlar müstəsna olaraq heç bir ölkəyə məxsus deyil.


Bu gün Arktika bölgəsində təxminən 2,4 milyon Rusiya vətəndaşı yaşayır ki, bu da qlobal Arktika əhalisinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Bundan əlavə, Arktika bölgəsi Rusiyanın ÜDM-nin 10 faizini və ixracının 20 faizini təmin edir. Ancaq Arktika bölgəsindəki torpaq payı daha az olan ABŞ-nin bölgədəki fəaliyyətləri bu faktla tərs mütənasibdir.

Hörmüz boğazından Şərqi Aralıq dənizinə, Tayvan boğazından Cənubi Çin dənizinə qədər demək olar ki, hər yerdə görməyə adət etdiyimiz ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri (HDQ) də uzun müddətdir Arktika bölgəsində görünür. Bölgənin getdikcə artan strateji əhəmiyyəti ABŞ-nin bölgədəki hərbi, kəşfiyyat, iqtisadi və mədəni fəaliyyətlərinə daha yaxından nəzər salmağı zəruri edir.

Soyuq müharibə qüsurları çatlayır

Arktika təkcə qlobal istiləşmə ilə deyil, həm də şiddətli geosiyasi mübarizə ilə getdikcə isti bölgəyə çevrilir. ABŞ-nin səyləri Rusiyanın 17,1 milyon kvadrat kilometr ərazisinin ən azı 20 faizini təşkil edən bu bölgədə Rusiyanın hərəkətini məhdudlaşdırmaq məqsədi daşısa da, qlobal ticarətin sabitliyini pozmaq və dünya sülhünü təhdid etmək riski daşıyır. Vaşinqton administrasiyasının NATO müttəfiqlərinə regionda fəaliyyətlərini artırmaq üçün təzyiqləri qütbləşməni dərinləşdirərkən, Soyuq müharibə dövrünün fay xətləri yenidən aktivləşir.

ABŞ Müdafiə Nazirliyi (Pentaqon) 2024-cü ildə Arktika Strategiya sənədini dərc etdi, bu bölgənin ölkə müdafiəsi və milli suverenlik üçün kritik olduğunu vurğuladı. Bu strategiya “müşahidə et və cavab ver” yanaşması ilə bölgədə hərbi varlığı artırmağı hədəfləyir. Bu vizyona uyğun olaraq ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi hərtərəfli hərbi təlimlər diqqəti cəlb edir.

Bunlardan birincisi 2023-cü il fevralın 16-dan martın 17-dək keçirilən “Arctic Forge 23” təlimidir. Bu təlim çərçivəsində Finlandiyada “Defense Exercise North”, Norveçdə “Joint Viking” təlimləri keçirilib. İkincisi 2023-cü il 29 may-9 iyun tarixləri arasında keçirilən “Arctic Challenge Exercise 2023” təlimidir ki, bu da sözün əsl mənasında güc nümayişi idi.


Finlandiya, Norveç və İsveçin ev sahibliyi etdiyi təlimə ümumilikdə 14 ölkə qatılıb. Təlimdə iştirak edən ölkələr arasında Niderland, Belçika, Böyük Britaniya, Kanada, Fransa, Almaniya, Danimarka, Çexiya və ABŞ da var. Bu ölkələrlə yanaşı, Arktika bölgəsindən təxminən 3500 kilometr uzaqlıqda olan Aralıq dənizi ölkəsi İtaliya və hətta NATO üzvü olmayan İsveçrə də təlimə qatılıb. 150 təyyarə və 2700 şəxsi heyətin iştirak etdiyi təlimdə genişmiqyaslı hava əməliyyatları və mürəkkəb ssenarilər vasitəsilə iştirakçı ölkələrin Hərbi Hava Qüvvələrinin koordinasiyası və effektivliyi yoxlanılıb.

Gərginliyi zirvəyə çatdıran addım

ABŞ-nin bölgədəki fəaliyyəti təkcə hərbi təlimlərlə məhdudlaşmadı. ABŞ Dövlət Departamenti 2023-cü ilin dekabrında dərc edilən “ABŞ Genişləndirilmiş Kontinental Şelfin Xarici Sərhədləri Elanı” ilə Arktikadakı kontinental şelfin təxminən bir milyon kvadrat kilometr genişləndiyini açıqladı. Bu qərar Rusiya tərəfindən “yeni təxribat” və “beynəlxalq hüququn açıq şəkildə pozulması” kimi şərh edilib.

Sənəddə bu qərarın Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Dəniz Hüququ üzrə 1982-ci il Konvensiyasına (UNCLOS) və Kontinental Şelfin Sərhədləri üzrə Komissiyanın (CLCS) Elmi və Texniki Təlimatlarına “tam” uyğun gəldiyi qeyd edilsə də, Rusiya ABŞ-nin bu qərarı CLCS-ə müraciət etmədən birtərəfli qaydada qəbul etdiyini iddia edir. Bundan əlavə, ABŞ-nin UNCLOS-a üzv olmaması onun kontinental şelf sərhədlərinin müəyyən edilməsi ilə bağlı prosedurlara riayət etməsini şübhə altına alır. ABŞ-nin bu addımı Arktika geosiyasəti və regional sabitlik baxımından müxtəlif risklər yaradır.

ABŞ-nin bu addımından dərhal sonra 13-cü Beynəlxalq Arktika Forumunda çıxış edən Rusiya HDQ-nin ozamankı komandanı admiral Nikolay Yevmenov Rusiyanın Arktika sərhədlərini genişləndirməyə diqqət yetirdiyini vurğulayıb. 2024-cü il martın 18-də Rusiya Beynəlxalq Dəniz Dibi Təşkilatının nümayəndəsi vasitəsilə ABŞ-nin birtərəfli qaydada müəyyən etdiyi kontinental şelf sərhədlərini tanımadığını açıqlayıb.


Rusiya daha sonra 2024-cü ilin iyul ayında Şimal, Sakit Okean, Baltik donanmalarından və Xəzər donanmasından 300 hərbi gəmi, 50 təyyarə və 20 min personalın cəlb olunduğu genişmiqyaslı hərbi dəniz təliminə başlayıb. Bu təlim ABŞ və NATO-nun artan dəniz fəaliyyətinə cavab olaraq həyata keçirilib. ABŞ-nin bölgədə sülhdən başqa bir çox şeyə xidmət edən bu birtərəfli açıqlaması yaxın gələcəkdə Arktika ölkələri arasında yeni ərazi mübahisələrini alovlandıra, regional silahlanma yarışını sürətləndirə, hərbi fəaliyyətləri artıra və hətta yeni münaqişələrə səbəb ola bilər.

Nüvə fəlakətindən əvvəl son çıxış

Tarix Arktikada nəzarətsiz davranışın nəticələri haqqında ciddi xəbərdarlıqlar təqdim edir. Region Soyuq müharibə dövründə də böyük dövlətlərin mübarizəsinə şahidlik edib və bu mübarizənin uzunmüddətli nəticələri mədəni, ekoloji fəlakətlərə səbəb olub.

Məsələn, Soyuq müharibə illərində Arktika bölgəsindəki İnuit icmaları zorla köçürülüb, ailələr öz ata-baba yurdlarından didərgin salınıb, dolanışıq vasitələri məhv edilib, bu prosesdə böyük mədəni itkilər yaşanıb və nəsillər boyu silinməyəcək travmalar yaradılıb. Bölgədəki vəziyyət indiki kursu ilə davam edərsə, Arktika Soyuq müharibə dövründə olduğu kimi bir növ ətraf mühitin məhv edilməsi qəbiristanlığına çevrilə bilər. Ancaq həmişə daha təhlükəsiz bir yol var.


Kant “Əbədi sülh haqqında fəlsəfi esse” (Zum Ewigen Frieden) əsərində deyir: “Təbiət müharibə əvəzinə sülhü mümkün edəcək şərait yaratmağa çalışır”. Bu barədə düşünməyə dəyər. Çünki bu gün Arktika bölgəsində baş verən ekoloji fəlakət bir tərəfdən dünyanın gələcəyini təhdid edir, digər tərəfdən isə dövlətlərə yeni ticarət yolları ilə “yeni əməkdaşlıq imkanları” təklif edir.

Bu imkanların vaxtında və düzgün qiymətləndirilməsi bölgədə hərbi gərginliyin azaldılması, dialoqun artması, dövlətlərin zamanla sülhü seçməsinə imkan verəcək sosial, siyasi və iqtisadi şəraitin yaradılması ilə nəticələnə bilər. Ancaq növümüzü tarixdə görünməmiş məhvə sürükləyə biləcək mümkün “qlobal nüvə fəlakətindən əvvəl” bu fürsətdən istifadə edilməlidir.

Leviafanı gözləyərkən...

Yunan mifologiyasında Arktika bölgəsi tanrılar ölkəsi yaxınlığında yaşayan ölməz bir irqin utopik ölkəsi olan Hiperboreya idi. Tropik bir iqlimlə təsvir edilən bu bölgədə nə qar, nə də buz var idi. Erkən rus millətçilər də bu əfsanəyə əsaslanaraq, onların hiperboreyalıların təbii varisləri olduqlarını iddia edirdilər.


Bu gün Arktika uğrunda mübarizə əsasən Tomas Hobbsun “təbiət vəziyyəti” konsepsiyasını əks etdirir. Hobbs insanların resurslara hakim olmaq üçün yarışdığı, hər kəsin öz həyatını düşündüyü, etibarsızlığın hökm sürdüyü “fasiləsiz qarşıdurma və xaos” vəziyyətindən danışırdı və bu vəziyyət latınca “bellum omnium contra omnes”, yəni “hamının hamıya qarşı müharibəsi” ifadəsi ilə canlanırdı.

Hobbsa görə, bu vəziyyətdən yeganə çıxış yolu fərdlərin öz azadlıqlarını təhvil verərək, mütləq hakimiyyətə, suveren gücə tabe olmaları idi. Hobbs qeyd etdiyi hakimiyyətin adını İncildə keçən böyük və güclü bir dəniz ilanından alan Leviafanla eyniləşdirdi. Nizamın, təhlükəsizliyin və sülhün qarantı olan Leviafan cəmiyyətin üzərində yüksələn güclü bir hakimiyyəti təmsil edirdi.

Bəs bu halda, sizcə, Leviafan kim olacaq?

Arktikanı milli kimliklərinin və vətənlərinin böyük bir hissəsi kimi görən ruslar, yoxsa Ağ Səhrada nüvə sualtı qayıqları ilə qızıl axtaran kovboylar?