Çinin hərbi paradı: Geosiyasi mesaj və yeni güc balansı

Sentyabrın 3-də Tyananmen meydanında keçirilən hərbi paradda Çin Xalq Azadlıq Ordusu (PLA) ən müasir hərbi texnikanı təqdim etdi. Bunlara “Type 100” əsas döyüş tankları, YJ-19 və YJ-20 hipersəs gəmi əleyhinə raketlər, iki növ “Type 191” uzaqmənzilli raket artilleriya sistemləri və dördayaqlı avtonom “döyüş iti” robotu daxil idi. Hərbi parad beləliklə Çinin yüksək texnoloji və güclü yeni nəsil hərbi silahlarının nümayişinə çevrildi.

Lakin yeni silahlarla hərbi gücün nümayişindən kənarda, bu parad həm güclü rəmzi məna, həm də açıq strateji diqqət daşıyırdı. ABŞ və Çin arasındakı böyük güc rəqabəti mərasimin əsas xəttini təşkil edirdi.

Sədr Si Cinpinin çıxışı qısa olsa da, geosiyasi mesajlarla yüklənmişdi. Sinin 2015-ci ildəki hərbi parad zamanı çıxışı 1678 işarədən ibarət idi və “sülh” sözünü 18 dəfə işlətmişdi. Halbuki 2025-ci ildəki çıxışı cəmi 945 işarədən ibarət oldu və “sülh” sözü yalnız 6 dəfə qeyd edildi. Ton dəyişikliyi aydındır: bu parad münaqişədən yayınmaq üçün deyil, ona hazırlaşmaq – strateji, diplomatik və texnoloji baxımdan – məqsədi daşıyırdı.

Bu, sadəcə şəhidlərə hörmət deyil, həm də dünyanın diqqətinə Çinin öz şərtləri ilə liderlik etməyə hazır olduğunun qəti xatırlatması idi. O bildirdi: “Çin milləti gücdən və hədələmədən qorxmayan, müstəqil və güclü dayanmağa qətiyyətli böyük bir millətdir”. Bu fikri Tyananmen meydanında nümayiş olunan sərt güc dəstəkləyirdi. Si digər dövlətlər qarşısında vacib bir dilemma qoyaraq, dünyanı “sülh və ya müharibə, dialoq və ya qarşıdurma, qazan-qazan və ya sıfır nəticəli oyun” arasında, yəni dolayı yolla ABŞ-nin xarici siyasət yanaşması ilə Çinin yanaşması arasında seçim etməyə çağırdı. Si əlavə etdi ki, “Çin xalqı tarixin düzgün tərəfində, insan sivilizasiyası və tərəqqi tərəfindədir” – bu isə dolayı yolla amerikalıların bu tərəfdə olmadığını göstərirdi.

Digər bir səssiz mesaj da anti-Amerika mövqeyilə tanınan liderlərin – Vladimir Putininin, Kim Çen Inın və Məsud Pezeşkianın – iştirakından gəldi. ABŞ liderləri tez-tez Rusiya, İran və Şimali Koreyanı “Şərin oxu” kimi qruplaşdırırlar. Çin isə bu liderlərə yalnız dəvət göndərməklə kifayətlənmədi, həm də onları ön sıraya – Putini və Kimi Sinin hər iki tərəfində əyləşdirməklə – yerləşdirdi. Bu isə Tramp administrasiyasının birtərəfli yanaşmasına qarşı anti-Amerika güclərinin yaxınlaşmasını nümayiş etdirdi.

Mərasimdə Mərkəzi Asiya, Cənub-Şərqi Asiya, Cənubi Asiya, Afrika, Karib hövzəsi və Avropadan prezidentlər və baş nazirlər də daxil olmaqla 20-dən çox dövlət başçısı iştirak edirdi. Onların iştirakı Çinin Qlobal Cənubda və yüksələn güclər arasında artan təsirinin diqqətlə planlaşdırılmış nümayişi idi.

Soyuq Müharibədən fərqli olaraq – NATO və Varşava Paktı kimi ittifaqlarla iki düşmən blok arasında təhlükəsizlik qütbləşməsi yaratmışdı – Çinin bugünkü yanaşması çevik, qarşılıqlı marağa əsaslanan tərəfdaşlıqlar qurmağa yönəlir. Bu qurulmuş şəbəkə formal ittifaqlardan məhrum olsa da, böyük siyasi simvolizm daşıyır. Bu, qlobal gücün yenidən təşkilini (müqavilələrdən çox təsir, əlaqəlilik və ideoloji yaxınlıq üzərindən) göstərir. 20-dən çox xarici liderin Çinin hərbi texnologiyasını heyranlıqla izləməsi də bunun aydın mesajı idi.

Texnologiya baxımından isə paradda köhnə və yeni, ənənəvi və yeni nəsil, ekipajlı və ekipajsız silahların geniş spektri nümayiş etdirildi. Çanqan prospektindən ümumilikdə 45 hərbi birlik keçdi, onların arasında 2024-cü ildə yaradılmış üç yeni PLA bölməsi də vardı. Bu yeni bölmələr – Aerokosmik Qüvvələr, Kiberməkan Qüvvələri və İnformasiya Dəstək Qüvvələri – PLA-nın gələcəyin döyüş meydanlarına doğru qəti dönüşünü göstərirdi. Parad sadəcə ənənəvi güc nümayişi deyil, həm də Çinin XXI əsrdə müharibə və gücə baxışının vizionu idi.

Nümayiş etdirilən silahların arasında DF-61 adlı yeni nəsil qitələrarası ballistik raket (ICBM) də vardı ki, hazırkı raketdən müdafiə sistemlərindən yayınmaq üçün nəzərdə tutulub. Dövlət agentliyi “Xinhua”ya görə, 1970-ci illərdə ilk dəfə sınaqdan keçirilmiş silahın modernləşdirilmiş versiyası olan DF-5C də nadir hallarda göstərildi. Bu, Çinin köhnə sistemləri qoruyub saxlayaraq yeni nəsil çəkindirici gücə sərmayə qoymaq qabiliyyətini nümayiş etdirirdi. İkinci zərbə qabiliyyətlərinin daha da inkişaf etdiyini göstərən sualtıdan buraxılan qitələrarası ballistik raket JL-3 də nümayiş etdirildi.

Hipersəs texnologiyaları ön planda idi. Hipersəs süzülmə başlığı daşıyan DF-17 və Sakit okeandakı ABŞ obyektlərini vura bilmək qabiliyyətinə görə “Quam Ekspresi” adlandırılan DF-26D gurultulu şəkildə keçid etdi. Bu silahlar daha əvvəl də görülmüşdü, amma onların təkrar göstərilməsi strateji əhəmiyyətini gücləndirdi. YJ-17 hipersəs raketi də ilk dəfə nümayiş etdirildi ki, bu da Çinin bu sahədə hələ də lider olduğunu sübut etdi.

Pilotsuz hərbi texnikalar, xüsusilə də 2019-cu ildəki paradda təqdim olunmuş GJ-11 pilotsuz aparatı da diqqət çəkdi. Media məlumatlarına görə, GJ-11 dəqiq zərbələr endirmək və yüksək hündürlükdən kəşfiyyat aparmaq qabiliyyətinə malikdir, bu da PLA-nın pilotsuz sistemlərə artan etibarını göstərir.

Xüsusi maraq doğuranlardan biri də HQ-29 nişanı daşıyan hava hücumundan müdafiə sistemləri ilə yüklənmiş yük maşınlarının görünməsi idi. Onlar haqqında ictimaiyyətə çox az məlumat məlumdur, lakin analitiklərin fikrincə, HQ-29 ballistik raketləri uçuşun orta mərhələsində ələ keçirmək üçün nəzərdə tutulub. Bu, ABŞ-nin “SM-3 Block IIA” sistemi ilə oxşardır, lakin əsas fərq ondan ibarətdir ki, Çin sistemi yollarda hərəkət edə bilir və bu, ona daha böyük strateji çeviklik qazandırır.

Ən futuristik nümayişlərdən biri isə LY-1 adlı yönləndirilmiş enerji silahları idi. Çin Rusiya-Ukrayna müharibəsindən və İsrail-İran qarşıdurmasından öyrənərək aktivlərini PUA sürülərindən qorumağın əhəmiyyətini dərk edib. Çin bu lazer sistemlərini mobil qüvvələrinə inteqrasiya etdiyini göstərdi və bununla da bu sahədə böyük üstünlük əldə etdiyini nümayiş etdirdi.

Bütün bu güc nümayişinə baxmayaraq, geosiyasi mesaj silah sistemlərinin özündən çox Çinin gələcəyini necə formalaşdırdığı barədə idi: oxşar düşüncəli tərəfdaşlarla “proqram təminatı” (siyasi və diplomatik əməkdaşlıq) və hərbi texnoloji biliklər şəklində “avadanlıq” inteqrasiyası yolu ilə böyük güc rəqabətində mövqeyini möhkəmləndirmək.

Hərbi parad hesablanmış geosiyasi siqnal idi və qlobal siyasətdə və böyük güc rəqabətində yeni mərhələnin başlanğıcını göstərirdi. İttifaqlar və tərəfdaşlıqlar artıq daha çox iştiraka, paylaşılmış dəyərlərə və simvolik jestlərə əsaslanır, nəinki qarşılıqlı müdafiə paktlarına və ya formal müqavilələrə. Çinin gücü yalnız raketlərdə və PUA-larda deyil, həm də ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi dünya düzəninə alternativ axtaran qlobal aktorların yaxınlaşmasında aydın görünürdü.

PLA sıraları meydandan keçərkən və silahlar irəlilədikcə, dünyanın geosiyasi cazibə mərkəzi Tyananmen meydanına doğru dəyişdi. Çin paradı həm keçmişə nostalji salam, həm də gələcək üçün yol xəritəsi idi.