Qərb niyə Rusiya neft və qazına sanksiya qoymalıdır?

Hətta bir neçə həftə əvvəl ABŞ, Avropa İttifaqı (Aİ) və NATO-nun Rusiya enerjisinə sanksiya tətbiq etməkdə qərarlı ola biləcəyini güman etmək ağlabatan deyildi, lakin vəziyyət hər gün dəyişir. Böyük Britaniya da martın 8-də, Baydenin açıqlamasından bir qədər əvvəl elan etdi ki, 2022-ci ilin sonuna qədər Rusiyadan neft və neft məhsullarından imtina edəcək. Aİ 2027-ci ilə qədər Rusiyanın qalıq yanacaqlarından imtina edəcəyini açıqladı və bu, Kremlin müharibəsini məhdudlaşdırmaq üçün çox gec müddətdir. Ukraynada isə vəziyyət getdikcə çətinləşir.

Rəqəmlər özləri danışır. 2020-ci ildə Rusiyanın hərbi xərcləri 62 milyard dollar olub, Aİ həmin il 64 milyard dollar dəyərində Rusiyadan enerji və minerallar alıb ki, bu da “Covid-19” pandemiyası fonunda enerji istehlakının azalması səbəbindən orta göstəricidən xeyli aşağıdır. 2021-ci il üçün yeni hesablamalar göstərir ki, Aİ və Böyük Britaniyanın Rusiyadan neft və məhsul idxalı 104 milyard dollar dəyərində olub ki, bu da Rusiyanın hərbi büdcəsini xeyli üstələyir. Neft ixracı Rusiyanın əsas gəlir mənbəyidir. 2021-ci ildə dünya miqyasında satılan neft məhsulları Rusiyaya qaz ixracından üç dəfə çox gəlir gətirib.

Vaşinqtonun sanksiyalarda liderliyi ələ alması təəccüblü deyil - o, Qərb müttəfiqləri arasında bunu etmək üçün ən güclü mövqeyə sahibdir. Son on ildə enerji fövqəldövləti kimi meydana çıxan Birləşmiş Ştatlar neft və təbii qaz üzrə dünyanın aparıcı istehsalçısıdır. O, həm də təmizlənmiş neft məhsullarının xalis ixracatçısıdır. Bu yaxınlarda Amerikanın neft idxalının yalnız təxminən 3 faizi Rusiyadan gəlirdisə, keçən il bu rəqəm təxminən 8 faiz idi.

Yeri gəlmişkən, ABŞ-ın Rusiya neftini idxal etməyə davam etməsi üçün çox az məntiq var, çünki bu kiçik həcmlər Amerikanın öz neft hasilatını artırmaqla kompensasiya edilə bilər. Hətta bərpa olunan enerjinin müdafiəçisi İlon Mask bu yaxınlarda “Twitter”də yazırdı: “Bunu deməyə nifrət edirəm, amma biz dərhal neft və qaz hasilatını artırmalıyıq. Fövqəladə dövrlər fövqəladə tədbirlər tələb edir”.

Birləşmiş Ştatlar üçün başqa bir alternativ Kanada, Meksika və ya Səudiyyə Ərəbistanı kimi cari əsas təchizatçılarından daha çox neft idxal etməkdir. Bəziləri ABŞ-da emal edilən neftin 1 faizinin Rusiya məxsus olduğunu qeyd edəcək. Bu neftin ABŞ sanksiyaları altında olan Venesueladan gələn neftlə əvəzlənməsi ilə bağlı müzakirələr gedir.

ABŞ-ın Rusiya neftinə tətbiq etdiyi sanksiyaların bəzi, lakin məhdud daxili təsirləri olacaq. Enerji qiymətlərindəki artımların əksəriyyəti Rusiya neftinin tədarükü ilə bağlı qlobal bazar panikası və qlobal neft ticarətinin təxminən 8 faizini təmin edən Rusiyanın sanksiyaları ilə bağlıdır. ABŞ-da benzinin qiyməti martın 8-də rekord həddə - 4,17 dollara çatıb və bir qallon üçün 5 dollara çata bilər, eyni zamanda qlobal neft qiymətləri yüksəlməyə davam edir.

Neft məhsullarının 97 faizi idxaldan asılı olan Avropa İttifaqında Rusiya neftinə sanksiya tətbiq etmək daha çətin olacaq. Bu gün Avropa İttifaqı öz neftinin təxminən dörddə birini Rusiyadan alır. Slovakiya, Polşa, Finlandiya və Litva kimi ölkələr Rusiyanın neft idxalından ən çox asılı olan ölkələr sırasındadır, lakin bu tənliyə Rusiya xam neftinin aparıcı alıcıları olan Almaniya, Polşa və Hollandiya daha çox təsir edir. Bununla belə, qlobal neft bazarının çevikliyi və likvidliyi səbəbindən bu gün Rusiya neftinə bir çox alternativ var - Aİ ölkələri öz neftlərini başqa yerlərdən əldə edə biləcəklər.

Bu arada təbii qaz Rusiya büdcəsinə neftdən daha az gəlir gətirir, lakin Avropada və onun hüdudlarından kənarda Kreml üçün təsir rıçaqları və diplomatiya mənbəyi rolunu oynayır. Vladimir Putin Almaniyanın keçmiş kansleri Gerhard Şröder, Fransanın keçmiş baş naziri Fransua Fiyon və Avstriyanın keçmiş xarici işlər naziri Karin Knaysel kimi bir sıra Avropa liderləri ilə qaz müqavilələri bağlayıb və dostluq əlaqələri qurub.

Aİ qaz idxalının təxminən 1/3-də Rusiyadan asılıdır. Burada Rusiya qazına qarşı şaxələndirmə daha çətin, lakin yenə də mümkün olacaq. Şaxələndirmə sahəsində tapşırıqlarını yerinə yetirməyən və hələ də Rusiya qazından demək olar ki, tamamilə asılı qalan bəzi Avropa ölkələrinə Çexiya, Latviya, Şimali Makedoniya, Bosniya və Herseqovina, Moldova və Macarıstan daxildir. Buna baxmayaraq, Polşa, Litva və Finlandiya kimi əvvəllər qaza həssas olan bir çox dövlətlər mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) idxal terminalları inşa edib və Rusiya qaz boru kəmərindən uğurla diversifikasiya edə bilib.

Avropanın boru kəməri infrastrukturu bir-birinə bağlı olduğuna görə, LNG terminalları olmayan bir çox dövlət qlobal LNG bazarlarına daxil olmaq üçün və Amerika, Qətər və Norveç LNG-yə çıxış əldə etmək üçün qonşu ölkələrə etibar edir. Yeni Cənub Qaz Dəhlizi təbii qaz kəməri də ilk dəfə olaraq Xəzər qazını Avropaya gətirir.

Bununla belə, kiçik, şaxələndirilməmiş ölkələrdən daha çox əhəmiyyət kəsb edən Avropanın böyük qaz oyunçularıdır. Məsələn, Almaniya Avropanın qabaqcıl sənaye gücü, ən böyük qaz idxalçısı və “Qazprom”un qitədəki əsas müştərisidir. Almaniyanın qaza olan tələbatının təxminən 94 faizi idxal hesabına ödənilir və bu ehtiyacın üçdə ikisi Rusiya tərəfindən həyata keçirilir.

Kansler Olaf Şolzun son epifaniyasına qədər Almaniya Rusiya qazı ilə “evlənmiş” kimi görünürdü. Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra Şolz “Şimal axını-2” boru kəmərinin sertifikatlaşdırılmasının dayandırıldığını və Almaniyanın iki LNG idxal terminalı tikməyi hədəflədiyini açıqladı. Prezident Barak Obama və Prezident Donald Trampın diplomatiyası və hətta Amerika sanksiyaları Berlini “Şimal axını-2”nin tikintisini dayandırmağa inandıra bilmədiyi üçün bu dönüş qeyri-adi təsir bağışladı.

“Energiewende” (enerji inqilabı) siyasətinin 2022-ci ilə qədər bütün nüvə reaktorlarını bağlayacağı, 2038-ci ilə qədər kömürdən istifadəni dayandıracağı və ölkənin enerji qıtlığı ilə üzləşəcəyi səbəbindən Almaniya üçün Rusiya qaz idxalının azaldılması xərcləri ən ağrılı olacaq. Almaniya Avropada elektrik enerjisinin ən yüksək qiymətləri və 2022-2025-ci illərdə elektrik enerjisinin kəsilməsi ilə üzləşir. LNG terminallarının tikintisi də ən azı iki-üç il çəkəcək, buna görə də Berlin daha kiçik, tez həyata keçirilə bilən LNG üzən terminalları seçə və Varşavanın Norveçə çatdıracaq Polşa-Norveç Baltik Boru Kəmərinə qoşulmaq təklifindən yararlana bilər.

LNG idxalı Avropanın Rusiyadan qaz asılılığına qarşı ilk və əsas həll yolu olaraq qalacaq. Artıq 2025-ci ilə qədər Avropanın qlobal LNG tələbatının təxminən 15 faizini təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır və bu təxmin yalnız Ukraynadakı müharibəni nəzərə alaraq artacaq. Avropanın LNG idxal gücü, qitədə qeyri-bərabər paylansa da, 237 milyard kubmetr və ya Avropanın qaz tələbatının 40 faizini təşkil edir, eyni zamanda LNG-nin ümumi Aİ qaz idxalında payı indiki 20 faizdən çox artmaqda davam edir. Amerika Avropadakı LNG bazar payını artırır və 2021-ci ildə Aİ və Böyük Britaniyanın LNG idxalının 26 faizini təşkil edir, ikinci yerdə 24 faizlə Qətər və yüzdə 20 ilə Rusiya gəlir, bu aktorlar Avropa LNG bazarlarında güclü mövqe qazanmağa çalışırlar.

Rusiya nefti, qazı və digər enerji mənbələrinə sanksiya tətbiq etmək ABŞ və onun Avropalı müttəfiqləri üçün bir qədər əlverişsiz və baha başa gələ bilər. Bununla belə, bu hal, bu gün qlobal neft və LNG bazarlarında mümkündür. Bu, həm də Avropanın Kremlin müharibəsini maliyyələşdirməyi dayandırmağa hazır olduğu bir xərcdir, çünki bu, hərbi müdaxilədən daha asan variantdır. Ukraynalı qaçqınların, bombalanmış şəhərlərin, məhv olmuş sənayelərin və Avropanın bu “çörək səbəti”ndə viran qalmış kənd təsərrüfatının xərcləri daha böyük qiymətə malikdir. Putinin Ukraynadakı aqressiyasını dayandırmamağın və onun NATO ölkələrinə sıçramasını gözləmək isə daha baha başa gələcək.