(III yazı. II yazını BURADAN oxuya bilərsiniz)

Hakimiyyət orqanlarının 2020-ci il seçkilərindən sonrakı kütləvi etirazları yatırtması Belarusun beynəlxalq münasibətlərində və regional təhlükəsizlik əlaqəsində köklü dəyişikliklə nəticələndi. Daha böyük güc olmaq istəyən Belarus Rusiya komandasının oyunçusuna çevrildi. Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı müharibəsi bu dəyişikliyi gücləndirdi. 2015-2019-cu illər arasında Beynəlxalq Münasibətlər üzrə Minsk Dialoqu (MD) Şurasının təşkil etdiyi, Qərb və Rusiya ekspertlərini bir araya gətirən bir sıra iri beynəlxalq forumlar sanki baş tutmayıb.

Rusiyanın Ukraynaya qarşı təcavüzü Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatına (NATO) enerji verdi, alyansın məqsədini və birliyini canlandırdı və ona Avropada yeni cəlbedicilik, eləcə də Hind-Sakit Okean regionunda daha böyük nüfuz qazandırdı. Finlandiya və İsveçin 30 üzvlü bloka qoşulması perspektivi ən yaxşı halda keçən ilin payızında, Moskva NATO-dan Mərkəzi Şərqi Avropadakı fəaliyyətini məhdudlaşdırmağı tələb edərək ultimatum verdikdə hipotetik idi. Lakin hər iki Skandinaviya ölkəsinin ictimai rəyi Ukraynadakı müharibə kontekstində daha çox NATO üzvlüyünə istiqamətləndi. Nəhayət, iki hökumət yaxın günlərdə üzvlük ərizələrini təqdim edəcəklərini elan ediblər. Prezident Vladimir Putin 9 May Qələbə Günü münasibətilə Qırmızı Meydanda keçirilən hərbi paraddakı çıxışında uğursuz mövqeyini əks etdirib. Mayın 13-də o, NATO-nun genişlənməsi məsələsini Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının virtual sessiyasının gündəliyinə salıb.

Aprelin 26-da Kremldə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş katibi Antonio Quterreşlə görüşdə prezident Vladimir Putin Ukraynanın Donbas bölgəsində yaradılan qondarma qurumların “müstəqilliyini” yenidən müdafiə edib. Rusiyanın hərbi və maliyyə dəstəyi ilə dəstəklənən bu marionet separatçılarla bağlı Putin diqqətəlayiq bir ifadə işlətdi: “Heç bir dövlətin bu və ya digər ərazisi öz suverenliyini elan etmək üçün ölkənin mərkəzi orqanlarından icazə almağa borclu deyil”.

Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünün gözlənilməz nəticələrindən biri Finlandiya və İsveçin təhlükə qavrayışlarının dəyişməsidir. Hər iki ölkə Balkanlarda, Kosovoda, Əfqanıstanda və İraqda müttəfiqlik missiyalarına töhfə vermiş güclü və bacarıqlı NATO tərəfdaşları olmaqla yanaşı, artıq ittifaqa qoşulmaq istəyir. Ukrayna müharibəsinə qədər hər iki ölkədə ictimai rəyin əksəriyyəti bu mövqeyi dəstəkləyirdi. Bu gün finlərin və isveçlilərin yarıdan çoxu NATO-ya qoşulmağı dəstəkləyir və Finlandiyanın baş naziri qeyd edib ki, üzvlük üçün müraciət etmək qərarı iyun ayına qədər verilə bilər. Öz növbəsində NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq qeyd edib ki, Finlandiya və İsveç müraciət etsələr, onlar bu alyansa asanlıqla qoşula bilərlər.

Rusiyanın Ukraynaya hücumu 1956-cı ildə İngiltərə və Fransanın Süveyş kampaniyasını xatırladır. İngiltərə və Fransanın alçaldıcı şəkildə geri çəkilməsi onların birinci dərəcəli güclər statusunun sona çatması, siyasi böhranların və müstəqillik hərəkatları üçün ərazi itirilməsinin çətin dövrünün başlanğıcı oldu.

Bayden administrasiyası hesab edir ki, Rusiyanın Ukraynanı işğal etməsinin səbəbi ideolojidir. İddia edilir ki, prezident Vladimir Putin Ukrayna demokratiyasını məhv etmək istəyir, çünki bu, onun avtokratik hakimiyyətinə təhlükə yaradır. Hazırkı böhranın mənşəyi 2014-cü il Avromaydan İnqilabı və Rusiyanın dəstəklədiyi prezident Viktor Yanukoviçin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasıdır. “The New York Times” və digər qəzetlər də bu fikri bölüşürlər. Müharibəni irredentist tiraniya ilə liberal demokratiya arasında ideoloji qarşıdurma adlandıran “Times”dan David Bruks və “Financial Times”dan Martin Volf kimi ekspertlər də belə düşünürlər.

Beynəlxalq ictimaiyyətin hər hansı sərhəd dəyişikliyinə qarşı çıxmasının ən tutarlı səbəbi bir sərhəddəki dəyişikliklərin digər sərhədlərdə baş verən dəyişiklikləri nəzərə alması, mövcud ölkələr arasında münasibətlərdə problemlər yaratması və ya ən azı kəskinləşməsidir. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin 2014-cü ildə Ukraynanın Krımı ilhaq etməsinə və onun indi Donbasın bəzi hissələrini ələ keçirmək üçün atdığı addımlara qədər, İkinci Dünya Müharibəsinin sonundan (1990-cı illərdə bir neçə keçmiş kommunist federasiyalarının dağılmasından) sonra Avropada sərhədlərin dəyişdirilməsi ilə bağlı ciddi söhbət getmirdi. Amma Kreml rəhbəri son hərəkətləri ilə müzakirələr üçün qapılarını açıb və indi Rusiya paytaxtında bəziləri Mərkəzi Şərqi Avropada sərhədlərin dəyişdirilməsi imkanını müzakirə edirlər. Hətta bu dəyişikliklərin heç biri reallaşmasa belə, onların sadəcə olaraq müzakirəsi sərhədlərin risk altında olduğuna dair şübhələri və bir vaxtlar daimi görünən şeylərin indi fərqli ola biləcəyinə dair inamın yayılması ilə regionda gərginliyi artıracaq.

Sovet İttifaqının dağılmasından bəri Moskva ona bitişik olmayan Kalininqrad eksklavı ilə nəqliyyat əlaqələrini saxlamaqdan narahatdır. Polşa və Litva Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatına (NATO) və Avropa İttifaqına üzv olduqdan sonra Kalininqradın Rusiya Federasiyasının qalan hissəsindən (və Belarusdan) ayrılması ilə bağlı narahatlıqlar daha da gücləndi. Üstəlik, ötən ilin payızında keçirilən Rusiya hərbi təlimləri Kremlin narahatlığını ortaya qoydu, müharibə baş verərsə, Qərb minimum şəkildə Kalininqradı dəniz yolu ilə blokadaya alacaq və hətta bu güclü möhkəmləndirilmiş Rusiya forpostunu birbaşa ələ keçirə bilər. İndi Putinin Ukraynadakı işğalçı müharibəsi və Qərbin kəskin reaksiyası səbəbindən Moskvanın Kalininqradla zəif əlaqələri ilə bağlı qorxuları pik həddə çatıb. Beləliklə, Rusiya hakimiyyət orqanları tarixən Almaniyanın bir hissəsi olan, lakin II Dünya Müharibəsinin sonunda Sovet İttifaqı tərəfindən ilhaq edilmiş bir bölgəyə təchizatı və nəzarətini təmin etmək üçün həm müdafiə, həm də hücum xarakterli müxtəlif addımlar atır.