Putin Rusiya regionalizmi üçün “Pandora qutusu”nu açır?

Rusiya lideri 2014-cü ildə Krımın qeyri-qanuni ilhaqından sonra buna bənzər bir ifadə işlətmişdi, lakin BMT baş katibi ilə dialoqda Putinin bəyanatı xüsusilə diqqəti cəlb edirdi. 2010-cu ildə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi (BƏM) Kosovonun müstəqilliyinin tanınmasını faktiki olaraq qəbul edib, Serbiya hakimiyyəti buna qarşı çıxıb. O zaman Rusiya da Kosovonun müstəqilliyini tanımaqdan imtina etdi, lakin indi Moskva bu presedenti öz maraqları üçün manipulyasiya edir.

BƏM 2010-cu il Kosovo qərarını “müstəsna hallar” əsasında əsaslandırıb. Belə ki, Slobodan Miloşeviç rejimi tərəfindən bu muxtar bölgədə həyata keçirilən etnik təmizləmə fonunda burada Serbiya hakimiyyətinin davam etdirilməsi yalnız münaqişənin kəskinləşməsinə səbəb olacaqdı. Lakin bu presedent heç vaxt Ukraynanın nə Krımda, nə də Donbasdakı vəziyyətinə şamil edilməyib. Ukrayna hakimiyyəti rusları heç vaxt etnik zəmində sıxışdırmayıb, ona görə də Putinin analogiyasının legitimliyi yoxdur.

Əslində, BMT Nizamnaməsində dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipləri ilə xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ arasında bir növ ziddiyyət mövcuddur. Putin ziddiyətdən istifadə edir, öz müqəddəratını təyinetmə konsepsiyasından öz siyasi məqsədləri üçün istifadə edir. Bununla belə, Kreml liderinin bu mövzuda ritorikası istər-istəməz “pandora qutusu”nu açır və bu, Rusiyanın regionları üçün uzunmüddətli əks-səda doğura bilər. Bir gün onlar da mərkəzi hakimiyyət orqanlarının heç bir razılığı olmadan birtərəfli öz müqəddəratını təyinetmə tələb edə bilərlər. Bu zaman Putin etiraz etsə, ona öz sözləri xatırladılacaq.

Kreml ölkədə yaranacaq istənilən həqiqi regional özünüidarədən qorxur. 2000-ci ildə hakimiyyətə gəldikdən dərhal sonra Putin regionları istənilən siyasi, iqtisadi və mədəni hüquqlardan məhrum edərək Rusiya federalizmini dağıtmağa başladı. Dəyişməyən iqtidar partiyası olan Vahid Rusiya partiyasının adı bunun göstəricisidir.

2022-ci ildə Ukraynaya genişmiqyaslı işğalın başlaması ilə Rusiyanın öz daxili “birliyi” çatlamağa başladı. Hələlik, Buryatiya və ya Dağıstan kimi iqtisadi cəhətdən talan edilmiş etnik respublikalar müqaviləli əsgərlərini müharibəyə göndərməkdə davam edirlər, çünki onların gənclərinin daha yaxşı maaş alması üçün başqa imkanlar azdır. Bununla belə, geri qayıdan tabut axını artıq orada sosial narazılığa səbəb olur. Müharibə əleyhinə etirazlar təkcə milli respublikalarda deyil, həm də 100-ə yaxın hərbçinin döyüşə göndərilməkdən imtina olunduğu Pskov vilayəti kimi etnik rus bölgələrində də başlayıb.

“Kosovo presedenti” daha çox Ukraynaya deyil, Rusiyanın özünə aiddir. Moskva mərkəzli imperiya davam etdikcə, onun bölgələri hüquqsuz müstəmləkələr olaraq qalacaq və bu problem Rusiya qanunları çərçivəsində kökündən həll edilmir. Mərkəzlə bölgələr arasında münaqişə bəzən gözlənilmədən alovlanır. Məsələn, aprelin sonunda Kremlin əsas televiziya təbliğatçılarından biri Vladimir Solovyov Ural sakinlərini “vətənpərvər olmamaqda” ittiham edərək təhqir etdi. Yerli hakimiyyət və müxalifət Solovyovun həyasız ifadələrini pisləmək üçün birləşib.

Mayın 8-də Avropada İkinci Dünya Müharibəsinin başa çatmasının 77-ci ildönümündə Varşavada “Rusiyanın Azad Xalqlarının Forumu” adlı simvolik tədbir keçirildi. Tədbiri Polşa Jurnalistlərin Həmrəylik Fondu təşkil etmişdi. Fondun prezidenti Kşiştof Skovronski açılış nitqində deyib: “Biz bu gün öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan Ukrayna ilə qeyd-şərtsiz həmrəyik. Lakin dünyanın bizim hissəmizdə tam azadlığı hələ də Kreml imperiyası tərəfindən sıxışdırılan bütün xalqların azadlığa qovuşduğu zaman olacaq”.

Varşava Forumu bir neçə ildir ki, Vilnüsdə toplanan və əsasən Moskvadan olan siyasi mühacirləri bir araya toplayan Azad Rusiya Forumundan ciddi şəkildə fərqlənirdi. Vilnüs Forumunda Rusiyada federalizm və regional özünüidarə problemləri adətən arxa planda qalırdı. Lakin Varşava Forumunda bu mövzu əsas və dominant oldu, çünki iştirakçıların fikrincə, dünya siyasətinin ən aktual vəzifəsi Rusiyanın de-imperializasiyasıdır. Əks halda, Kreml imperiyası başqa ölkələri təhdid etməyə və onun ərazisində yaşayan xalqları sıxışdırmağa davam edəcək.

Başqırdıstan, Tatarıstan, Buryatiya, Çeçenistandan olan siyasi mühacirlər, eləcə də Şimalın Yerli Xalqları Assosiasiyası Azad Xalqlar Forumunda çıxış edərək, bu gün Rusiya respublikalarında federal özünüidarəyə artan tələbatın çoxsaylı nümunələri ilə çıxış ediblər. Bundan əlavə, iştirakçılar Avropanı bu cür fəallığı dəstəkləməyə çağırıblar, çünki bu, Avropa ölkələrinin özlərinin marağında olacaq. Öz daxili inkişafı ilə məşğul olan yarımmuxtar regionlardan ibarət əsl Rusiya Federasiyası transatlantik alyans üçün təhlükə yaratmayacaq.

Rusiyanın Azad Xalqlarının Forumu təkcə milli respublikaların deyil, həm də etnik “rus” bölgələrinin regional özünüidarə tələbi ilə çıxış edən vətəndaş fəallarını bir araya topladı. Kalininqrad nümayəndəsi bildirib ki, onun vilayəti Kremlin militarizminin girovuna çevrilib, onun sakinləri avropalı qonşuları ilə dostluq münasibətlərinin inkişafında maraqlıdırlar. Novosibirsk jurnalisti Sibir sərvətlərini çıxaran və onları başqa ölkələrə qarşı təcavüzə “çevirən” Moskvanın müstəmləkəçilik siyasətindən sibirlilərin narazılığını xatırladıb. Həqiqətən, Novosibirsk Dövlət Universitetinin icması Ukraynadakı müharibəyə fəal şəkildə qarşı çıxıb. Sankt-Peterburqda iki əsr Rusiya imperiyasının paytaxtı olmasına baxmayaraq, regionçu hərəkat mövcuddur. Onun nümayəndələri bölgələrinin Sovet dövründən qalma adının - Leninqrad vilayətinin ləğv edilməsini və onun tarixi İngermanlandiya adının qaytarılmasını və respublikaya çevrilməsini müdafiə edirlər.

Bu cür müzakirələr Kremlin təbliğatının bu fəalları “separatçı” kimi qələmə verməsi ilə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün diqqət çəkir. “Parçalanma”nı dəstəkləmək əvəzinə, onlar öz regionları arasında yeni, müqaviləli, bərabərhüquqlu münasibətlər üçün formatlar axtarırlar. Amma Moskvanın nöqteyi-nəzərindən istənilən belə regionlararası, federativ (sözün ilkin mənasında) razılaşma təhlükə yaradır. Hələlik mərkəzin repressiv tədbirləri imperiya binasını bir yerdə saxlayır. Bununla belə, Kremldə gələcək hər hansı bir zəiflik regional muxtariyyət üçün yenidən həvəsləndirə bilər, yerli liderlər Putinin suverenlik elan etmək üçün mərkəzdən “icazə”nin lazım olmadığı haqqında taleyüklü sözlərini xatırlayırlar.