Siçanlar üzərində təcrübələr?| Avtonomluğa Aparan Yolda Məkan İdrakı – ANALİZ

Tədqiqatçılar arasında avtonom sistemin cavab verməli olduğu əsas meyarlara dair aydın konsensus yoxdur. Mövcud vəziyyətdə ortaya çıxan pilotsuz nəqliyyat vasitələrindən aşağıdakı əsas maddələrə cavab verə bilən sistemlərin müvafiq şirkətlər tərəfindən avtonom olaraq təyin edildiyi görünür:

• Hiss etmə

• Qərar vermə

• Fəaliyyət göstərmə

Hələ tədqiqat səviyyəsində olan sonrakı araşdırmalarda zehin ilə bağlı mövzular öyrənilir.

• Qavrayış

• Məna (Semantika)

• Konsensus

• Davranış

• Emosiya

• Mühakimə

Birinci qrupdakı əşyalar robotun xaricdən elan edilmiş məqsəd üçün özbaşına bəzi işləri yerinə yetirməsi üçün zəruridir. Məsələn, hədəf vasitəsinin koordinat və model məlumatına sahib olan PUA özbaşına havaya qalxaraq hədəfinə gedə bilər. Hədəf koordinatlarına çatdıqda, sahib olduğu model məlumatlarından istifadə edərək avtomobili axtarmağa başlayır. Aşkar etdikdən sonra atəş əmrinə əməl edərək məhv edə bilər. Bu zaman havaya qalxma, nişan alma, axtarış, aşkarlama, izləmə və atış kimi tapşırıqlar müstəqil, yəni avtonom şəkildə həyata keçirilib. Buna baxmayaraq hədəf koordinatları, model və atəş əmri sistemə operator tərəfindən daxil edilib. Bunun niyə belə edildiyi sualının cavab yoxdur. Bu əməliyyatları yerinə yetirmək üçün sistemə bəzi mərhələlərdə operatordan yüksək səviyyəli əmrlər lazımdır.

Texnologiyanın irəlilədiyi şəkildə, arzu olunan avtonomluq səviyyəsi, pilotsuz sistemlərin (birdən çox ola bilər) kənar bir əmr olmadan bu əməliyyatları təkbaşına yerinə yetirə bilməsidir. Bu sistemləri tətbiq etmək üçün fəlsəfədən başlayaraq psixologiya, fiziologiya və nevrologiya kimi bir çox sahədən istifadə edilir.

Avtonom bir sistemdən gözlənilən ən əsas xüsusiyyətlərdən biri onun özbaşına hərəkət edə bilməsidir. Bunun üçün o, tapşırığın xarakterinə uyğun olaraq, yerləşdiyi mühit haqqında məlumat toplamalıdır. Məsələn, bir nöqtədən digərinə keçmək üçün onun yeri, oriyentasiyası və yolu haqqında məlumatı olmalıdır. Qarşısına müxtəlif maneələr çıxdıqda, yayınma manevrləri etməlidir. Nəhayət, o, məqsədə çatdığını dərk etməyi bacarmalıdır. Əks halda avtonom sistemimiz hara, necə və hansı yolla gedəcəyini bilməyəcəyi üçün üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirə bilməyəcək.

Əgər yuxarıda adı çəkilən avtonom sistemin “ağıllı” olması gözlənilirsə, ilk növbədə, bu sistem öz yerləşdiyi yer, oriyentasiya və ətrafı haqqında məlumatlardan özü üçün məlumatlar hazırlamalıdır. Daha sonra bu məlumatlardan müxtəlif nəticələr çıxarmaq lazımdır. Nəhayət, o, bu mülahizələrə əsaslanaraq daha yüksək səviyyəli nəticələr əldə edə bilməlidir.

Ətrafındakı cisim və hadisələri qiymətləndirmək, onlar haqqında nəticə çıxarmaq və yer, oriyentasiya, forma, ölçü kimi həndəsi xüsusiyyətlərə əsaslanaraq bu qənaətlərdən bəzi nəticələr əldə etmək üçün avtonom sistemlərə dair araşdırmalar “Məkan idrak” başlığı altında təsnif edilə bilər. Bu cümlədəki iki sözə diqqətlə baxsaq, məkan idrak anlayışı daha aydın başa düşüləcək:

• Həndəsi – Geo: Yer haqqında Metrik: Ölçmə haqqında

• İdrak – Canlılarda və ağıllı maşınlarda bilik əldə etmək, emal etmək və məqsəd üçün istifadə etmək

Nəzəri olaraq, məkan idrak inkişaf etmiş avtonom sistemə ətraf mühit haqqında məlumatlılığı artırmaq imkanı verir. Bununla belə, praktikada həll edilməli olan bəzi fundamental problemlər var.

• Yaradılmalı olan məlumatlılığın dəqiq tərifi yoxdur. Hətta fəza əsaslandırması aydın sərhədləri olmayan, inkişaf etməyə davam edən bir bacarıq kimi müəyyən edilməyib.

• İnsanlar ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olarkən çox mürəkkəb sistemlərdən istifadə edirlər. Xüsusilə, insanın ətraf mühitdən gələn bəzi siqnalları xəritəçəkmə və naviqasiya məqsədləri üçün istifadə edə bilməsi mexanizmləri hələ həll olunmayıb.

• 2014-cü ildə Fiziologiya üzrə Nobel Mükafatını alan Okif və Moser canlıların məkan idrak qabiliyyətlərinin altında yatan fizioloji mexanizm haqqında tapıntılar kəşf etdilər. Siçanlar üzərində aparılan təcrübələr ətraf mühitdə hərəkət edərkən ətrafdakı müxtəlif həndəsi xassələrin dəyişməsinə uyğun olaraq siqnallar yaradan müxtəlif növ hüceyrələrin mövcudluğunu aşkara çıxarıb.

– 1971-ci ildə etdiyi təcrübədə Okif gördü ki, siçan müəyyən bir mövqedə olduğunu düşünəndə beyninin hipokampus bölgəsindəki xüsusi hüceyrələr siqnallar əmələ gətirir. Digər yerlər üçün fərqli hüceyrələr eyni işi yerinə yetirirlər. O, “Place Cell” adlandırdığı bu hüceyrələrin ətraf mühitin xəritəsini saxlamaqla məşğul olduğunu iddia edib.

– 2005-ci ildə apardıqları başqa bir araşdırmada Moser cütlüyü siçanın müəyyən nöqtələrdən keçərkən beynin “Entorhinal korteks” bölgəsindəki hüceyrələrin aktivləşdiyini kəşf etdi. “Şəbəkə Hüceyrəsi” adlandırdıqları bu hüceyrələrin hərəkətə keçdiyi nöqtələr yerdə bal pətəyi nümunəsi əmələ gətirir. Mozer cütlüyü bu hüceyrələrin naviqasiya məqsədləri üçün istifadə edilən bir koordinat sistemi təşkil etdiyini irəli sürdü.

Əslində, bu hüceyrələr entorinal korteks bölgəsindəki digər hüceyrələrlə birlikdə beyində təkmil yerləşdirmə sistemi yaradırlar. Nəhayət, siçanlardakı bu quruluşun insanlarda olan hüceyrə quruluşuna çox bənzədiyi aşkar edilib.

Bu tip iş yerləşdirmənin yeni növlərini – robototexnikada naviqasiya arxitekturasını ilhamlandırmağa başlayıb.