Təhlükəsizlik konsepsiyasının dəyişdirilməsi və təhlükəsizliyin yenidən konseptuallaşdırılması – ANALİZ

Özündə mübahisəli bir anlayış olan təhlükəsizlik anlayışı birmənalı olaraq qalır. Bu vəziyyət xüsusilə təhlükəsizlik siyasətini həyata keçirənlər tərəfindən faydalı hesab olunur. Buna görə də təhlükəsizlik siyasətini tərtib edənlər arasında normativ mənada kimin və hansı dəyərlərin qorunduğu və bu dəyərlərə olan təhdidlərin təbiəti və miqyası ilə bağlı konseptual fərq yaranır və bu vəziyyət akademiklərə elmi cəhətdən də təsir edir.

Sözün sadə mənasında təhlükəsizlik təhdid, təhlükə və qorxunun olmaması deməkdir. Bu konsepsiya çərçivəsində təhlükəsizliyin obyektiv və subyektiv aspektlərini əhatə edən elementlər mövcuddur. Əslində, Vulfersə görə obyektiv təhlükəsizlik “əldə edilmiş dəyərlərə (aktivlərə) heç bir təhlükənin olmaması”, subyektiv təhlükəsizlik isə “dəyərlərə hər hansı təhlükə qorxusunun olmaması” deməkdir.

Təhlükəsizlik Masloun əsas ehtiyaclar təsnifatının əsasını təşkil edən qidalanma, sığınacaq, yuxu və sağlamlıq kimi əsas fizioloji həyati ehtiyacların təminatçısıdır. Təhlükəsizlik fasiləsiz və ayrılmaz mütləq ehtiyacdır. O, aktivin ətraf mühitin daxilində və ya xaricində müxtəlif mənbələrdən gələn təhdidlərə, təhlükələrə, risklərə, həssaslıqlara və çağırışlara qarşı qorunmasını və saxlanmasını əhatə edir. Üstəlik, bu, təkcə onların mövcudluğundan deyil, həm də onların qavrayışından və proqnozlarından qorunmağa aiddir.

1. Dəyişənlər/Təhlükəsizlik Parametrləri

Əsrlər boyu müdafiə anlayışı ilə müəyyən edilən və daha çox hərbi ölçüdə olan sərhədlərin və milli maraqların qorunması məqsədi ilə təhlükəsizlik ön plana çıxıb. Merkantilizm və müstəmləkə imperiyaları dövründə nəqliyyat və ticarət yollarının təhlükəsizliyi və yeni iqtisadi resursların ələ keçirilməsi və nəzarəti baxımından təhlükəsizlik sərhədləri aşmış və əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalıb, lakin təhlükəsizlik anlayışında ən böyük dəyişikliklər Avropa mərkəzli İki Dünya Müharibəsi və xüsusilə soyuq müharibənin sona çatması, qütb dünya nizamının yox olması nəticəsində sürət qazanan qloballaşmanın təsiri ilə olub. Təhlükəsizliyin konseptuallaşdırılmasında aşağıdakı suallara cavablar axtarılır:

• Kimin üçün?
• Hansı dəyərlər üçün?
• Hansı təhlükələrə qarşı?
• Hansı vasitələrlə?
• Hansı dövrdə?
• Dəyəri nədir?
• Təhlükəsizliyin dərəcəsi nədir?
• Kim tərəfindən?

Bu suallara cavab axtararkən təhlükəsizliyin dəyişməsi və yenidən konseptuallaşdırılması ilə bağlı altı əsas dəyişənin/parametrin mövcudluğunu ifadə etmək olar. Bunlar;

• İstinad (istinad) obyektləri (Qorunmalı obyektlər və dəyərlər)
• Təhlükəsizlik sektorları (Üfüqi ölçülər və təhlükəsizlik sahələri)
• Aktorlar (Təhlükə mənbələri)
• Təhdidlər, çağırışlar, həssaslıqlar və risklər ( Nəyə qarşı? )
• Müharibə və münaqişənin yeni üsulları
• Təhlükəsizlik vasitələri (Bunu kim təmin edəcək?).

Digər tərəfdən, nəzəriyyə faktorunu təhlükəsizlik anlayışının dəyişməsinə və onun konseptuallaşmasına təsir edən bir məsələ kimi saymalı və beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyələrinin təsirlərini araşdırmalıyıq.

2. Təhlükəsizliyin (istinad) obyektlərinin dəyişməsi

Təhlükəsizlik ilə qorunacaq dəyərlər və məqsədlər arasında birbaşa əlaqə var. İstinad obyektləri, sektorları və aktorların məqsədləri dəyişdikcə, dəyişikliyin əsas motivi maraqlar olur, daxili və xarici təhdidlərin və təhlükə qavrayışlarının artması müşahidə olunur, təhlükəsizlik yenidən konseptuallaşdırılır.

Bu gün Kopenhagen Məktəbi, Tənqidi Məktəb, Feministlər, Konstruktivistlər və Strukturalistlər tərəfindən həyata keçirilən işlər nəticəsində təhlükəsizliyin istinad obyektləri dövlətdən qrupa, cəmiyyətə və fərdlərə endirilib. Beləliklə, təhlükəsizlik obyektlərinin əslində aysberq olduğu və aysberqin altında çox daha dərin və problemli sahələrin olduğu üzə çıxıb. Təbii ki, su altında işləmək çətindir. Bunun üçün bilik, bacarıq və texnologiya tələb olunur.

Dövlət uzun müddət əsas tətbiq obyekti kimi görünsə də, onda millət, milli dövlət həmişə mövcud olub. Odur ki, milli təhlükəsizlik deyildikdə, hərbi-siyasi sahə başa düşülsə də, milləti təşkil edən müxtəlif kimliklərin formalaşdırdığı cəmiyyətin azlıq qrupları da nəzərə alınmalıdır. Bunun təbii nəticəsi olaraq, cəmiyyət də istinad obyektləri sırasındadır. Bu istinad obyektinə eyni zamanda kimlik, müxtəlif ölkələrdə yaşayan etnik və dini qruplar, multikultural dövlətdə yaşayan irqi azlıqlar və müxtəlif subkulturalar daxildir.

Digər tərəfdən, ekoloji yanaşmaların səyləri sayəsində ətraf mühit və ekosistem də qorunacaq istinad obyektləri sırasına daxil edilir. Habelə artıq liberal dəyərlərin də istinad obyektlərinə daxil edildiyini görürük.