Kremlin Ukraynadakı müharibəsinin iqtisadi aspekti: sanksiyalar, təsirlər, fəsadlar (I HİSSƏ)

İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi ilə bağlı illərdir davam edən siyasi ritorikaya baxmayaraq, Rusiya ilk növbədə resurs ixrac edən iqtisadiyyat olaraq qalır. Bunun bəlkə də ən yaxşı nümunəsi Moskvanın öz enerji sektorunu hədəf alan potensial iqtisadi sanksiyalardan narahatlığıdır, bu sektor faktiki olaraq Rusiya iqtisadiyyatının bir neçə (yeganə olmasa da) əsas hərəkətverici qüvvələrindən biridir.

Martın ortalarında Rusiya KİV-i Avropa İttifaqının ABŞ-ın Rusiyanın enerji mənbələrinə tətbiq etdiyi embarqonu təqlid etməyəcəyi qərarına dair xəbər yayıb. Cəsarətlənən Moskva “dost olmayan ölkələr” tərəfindən bütün neft və təbii qaz ödənişlərinin Rusiya milli valyutası ilə aparılmasını tələb edərək, avropalı müştərilərə münasibətdə mövqeyini sərtləşdirdi. Kreml inanırdı ki, siyasi və sosial təzyiqlərin artmasına baxmayaraq, Aİ hələ fiziki olaraq Rusiya ilə enerji əlaqələrini kəsməyə hazır deyil. Macarıstan, Almaniya və başqaları kimi bir sıra Avropa dövlətlərinin Sovet/Rusiya enerji resurslarından onilliklər boyu asılılığı Rusiya ilə potensial parçalanma perspektivini bir çox avropalı siyasətçilər üçün sınağa çevirdi və bu, Rusiyaya Aİ-nin əsas enerji mənbəyi olaraq qalmasına imkan verdi. Buna baxmayaraq, bu reallıq tezliklə kəskin şəkildə dəyişə bilər. Aİ-nin böyük müştəriləri Moskvanın Rusiya enerjisi üçün rublla ödəmə tələblərini rədd edib. Aİ sanksiyalarının son raundunda Rusiyadan kömürə qadağa qoyuldu. Bundan başqa, Rusiya və Almaniya mənbələrinə görə, Moskvanın əsas Aİ müştərisi və ən böyük Avropa iqtisadiyyatı olan Almaniyanın 2023-2024-cü ilin sonuna kimi Rusiyadan neft və qaz idxalını kəskin şəkildə azaltmağa hazır olduğu bildirilir.

Berlin buna üç əsas yolla nail olmağı planlaşdırır:

ABŞ-la artıq Aİ-ABŞ “enerji alyansı” vasitəsilə həyata keçirilən enerji əlaqələrini gücləndirmək
Almaniyanın artıq mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) üzrə böyük sövdələşmə bağladığı Qətərlə daha geniş əməkdaşlıq etmək
Bərpa olunan və yaşıl enerjinin təşviqi.

Rusiya, Asiyanın avropalı müştərilərin proqressiv itkisini əvəz edə biləcəyini gözləyir. Lakin bu baxış da aldadıcı ola bilər. Çin Rusiyanın yeganə bərpa olunmayan enerji tədarükçüsü olmadığına əmindir. Pekin də Qətərlə müqavilə imzalayıb, həmçinin İran və İraqla əlaqələri gücləndirir, habelə Afrika aktorları ilə enerji əlaqələrini inkişaf etdirməyə çalışır. Bundan əlavə, Çin yaşıl enerji istehsalını 30 faiz artırıb, bu komponentin enerji qarışığındakı cari payını 29,8 faizə çatdırıb. Beləliklə, əgər (və nə vaxtsa) Aİ Rusiya karbohidrogenlərinin idxalını azaldarsa, tək Çin Rusiyanın bütün izafi enerjisini ala bilməyəcək. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yeni imkanlar axtarışında Rusiya artıq potensial alıcılara əhəmiyyətli qiymət endirimi altında neft təklif edir. Məsələn, Moskvanın Hindistana nefti 31-35 dollar endirimlə təklif etdiyi bildirilir, yəni bir barel Rusiya nefti təxminən 92 dollara başa gələ bilər.

Bu səxavətli sövdələşmə iki əsas problem yaradır. Birincisi, Hindistan biznesləri Rusiya neftini yalnız “iqtisadi maraq olduğu müddətcə” idxal etməyə hazırdırlar, yəni Rusiya neftini almaq istəyi onun aşağı qiymətindən asılıdır. Beləliklə, Rusiya xam neftin faktiki qlobal qiymətindən və onun dəyişməsindən asılı olmayaraq, bu resursu bazarda təklif ediləndən xeyli aşağı qiymətə satmağa davam etməli olacaq. İkincisi, Hindistan çox güman ki, Rusiya ilə yalnız ABŞ-ın sanksiyalar təklif etmədiyi müddətcə əməkdaşlıq edəcək. Əgər Yeni Dehli tərəfləri seçmək məcburiyyətində qalarsa, onun açıq şəkildə Moskvanın xeyrinə çıxış etməsi ehtimalı çox azdır. Rusiya-Hindistan iqtisadi əlaqələri (2020-ci ilin aprel – 2021-ci ilin mart ayları ərzində 8,1 milyard dollar ticarət dövriyyəsi) ABŞ ilə ikitərəfli ticarət əlaqələri ilə müqayisədə (2019-cu ildə 146 milyard dollar) bunu sübut edir. Həm də Nyu Dehli Moskvanın Pekin ilə münasibətlərinə üstünlük verdiyini görür.

Nəhayət, Qərbin sanksiyalarının sərtləşdirilməsi fonunda Rusiyanın təbii sərvətlərinin hasilatına gəldikdə, daha üç aspekti vurğulamaq lazımdır. Birincisi, Rusiyanın enerji sektoru (xüsusilə neft sənayesi) artıq həddindən artıq istehsal böhranı ilə üzləşib. Hazırda “Transneft”, “Surqutneftegas”, “Zarubejneft” və “Lukoyl” iri sığorta şirkətlərinin ödəmək istəmədiyi xammal həcmlərinin artıqlığına malikdir, yaxın və ortamüddətli perspektivdə istehsal azalır, beləliklə, böhran qaçılmaz görünür. Lakin Rusiya iqlim şəraitini nəzərə alsaq, neft hasil edən obyektləri zədələnmək təhlükəsi olmadan asanlıqla saxlaya bilməz. İkincisi, texniki və iqtisadi problemlər artdıqca Komi-Perm-Tatarıstan-Udmurtiya-Başqırdıstan-Orenburq xətti boyunca köhnə neft hasil edən ərazilər təsirlənəcək. Bu ərazilərdə etnik cəhətdən qeyri-rus xalqları sıx məskunlaşıb ki, bu da iqtisadi böhranın dərinləşdiyi halda orada anti-Moskva əhval-ruhiyyəsinin inkişafına səbəb ola bilər. Üçüncüsü, həm yeni qaz yataqlarının işlənməsi, həm də LNG obyektlərinin tikintisi baxımından Rusiyanın iddialı LNG planları getdikcə daha çox təhlükə altına düşə bilər. Böyük Qərb enerji şirkətləri ilə əlaqələrin kəsilməsi Rusiyanı Arktika zonasında qazma və LNG sıxılma üsulları sahəsində qabaqcıl texnologiyalardan məhrum edəcək, bu, Rusiyanın bu sahədəki strategiyasını təsirli şəkildə poza bilər.

Moskvanın Ukraynaya hərbi təcavüzü üçün əsas maliyyə mənbəyi olan Rusiyanın enerji sektoru yalnız Aİ-nin Rusiyadan karbohidrogen idxalına ciddi embarqo tətbiq edəcəyi təqdirdə təsirli şəkildə təhdid ediləcək. Əks təqdirdə, Rusiya iqtisadiyyatına sanksiyalarla bağlı dəymiş ziyan Ukrayna dövlətinə və millətinə qarşı hazırkı müharibəyə təsir göstərə bilməyəcək qədər yavaş olacaq.