Çinin hərbi paradoksu: Güc nümayişi ABŞ-yə necə fayda verir

Pekinin İkinci Dünya Müharibəsinin başa çatmasının 80-ci ildönümünü qeyd etmək üçün onilliyin ən böyük hərbi paradını keçirməsi diqqətlə qurulmuş bir tamaşa idi. DF-41 qitələrarası ballistik raketləri və J-20 gizli qırıcıları həm xaricdə hərbi özünəinamın, həm də ölkə daxilində əminliyin göstəricisi idi.

Bir vaxtlar sovet idxalına və pərakəndə istehsala möhtac olan Çin artıq imkanlarını şaquli inteqrasiya olunmuş nəhəng dövlət korporasiyalarında birləşdirib: aviasiyada AVIC, raket və kosmosda CASIC, gəmiqayırmada CSSC, elektronika sahəsində CETC.

Bu dövlət müəssisələri indi “yaşama qabiliyyətli” QBR-lərlə təmin edilmiş PLA Raket Qüvvələrini, beşinci nəsil qırıcılarla PLA Hərbi Hava Qüvvələrini və 370-dən çox gəmiyə sahib olan – say baxımından dünyada ən böyük – PLA Donanmasını dəstəkləyir.

Bu sənaye bazası modernləşmə dövrlərini gücləndirdi, tarixi quru əsaslı çəkindiricilik boşluqlarını bağladı və parad da məhz bunu nümayiş etdirdi. İndi əsas sual budur: belə bir sənaye miqyası davamlı geosiyasi üstünlük verə biləcəkmi?

Tarixi zəiflikdən qitə üstünlüyünə

Tarix boyu Çinin ən böyük təhlükələri quru üzərindən gəlib: köçəri hücumlar və imperiya rəqibləri. Bu gün isə əsrlərlə davam edən quru zəifliyi qitə üstünlüyünə çevrilib.

Monqolustan kömür və mineral ixracının çox hissəsini Çinə göndərir. 2023-cü ildə istifadəyə verilmiş Tavan Tolqoy-Qaşunsuxayt dəmir yolu – Çin standartlarına uyğun – Pekinə həm həcmlərə, həm də qiymətlərə nəzarət imkanı verdi.

Mərkəzi Asiyada Çin inşa etdiyi infrastrukturla nəqliyyat və enerji dəhlizlərini möhkəmləndirir. CNPC boru xətləri karbohidrogenləri şərqə daşıyır, “Rəqəmsal İpək Yolu” texnologiyaları idarəetmədə müşahidəni möhkəmləndirir, Çin maliyyəsi isə Qırğızıstan və Tacikistan borclarının böyük hissəsini saxlayır.

Bir vaxtlar – məsələn, 1969-cu il Ussuri çayı toqquşmasında – Rusiyanın üstün olduğu dövrdən fərqli olaraq, indi vəziyyət dəyişib. 2001-ci il “Yaxşı Qonşuluq Müqaviləsi”ndən və xüsusilə Krımın 2014-cü ildə ilhaqından sonra Moskva Çinin bazarına, kapitalına və texnologiyasına getdikcə daha çox söykəndi. 2022-ci ildə Ukraynanın işğalı bu asılılığı daha da gücləndirdi, Rusiyanı Pekinin təsirinə bağladı.

Bir vaxtlar döyüş meydanında rəqib olan və bu gün də Cənubi Çin dənizində iddiaçı qalan Vyetnam indi “kompleks strateji tərəfdaş”dır. İkitərəfli ticarət 2024-cü ildə rekord 200 milyard ABŞ dollarına çatdı, Çindən idxal isə 30%-dən çox artdı və Vyetnamın kəsiri 82,8 milyard dollara yüksəldi.

Hətta Hindistan da, sərhəd mübahisələri davam etsə də, ABŞ-nin Rusiya nefti alışı səbəbilə tətbiq etdiyi 50%-lik tariflərdən sonra Çin rəhbərliyi altındakı Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında praktik dəyər tapdı.

Hind-Sakit okean məkanında əks dinamika

Dənizdə vəziyyət fərqlidir. Sebastyan Strangio “Əjdahanın kölgəsində” əsərində qeyd edir ki, ASEAN ölkələri uzun tarixləri və mədəni tanışlıqları səbəbilə Çinin yüksəlişi ilə yaşamağı öyrəniblər.

Güc balansı onlara qarşı ağır gəlsə də, Hind-Sakit okean məkanında heç bir ölkə təkqütblü hegemonluğu, xüsusilə də qitə daxilindəki asimmetrik asılılıq modelini qəbul etməzdi.

Təbii reaksiya isə dəstək üçün xaricə üz tutmaqdır. Hazırda buna real alternativ yalnız ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi ittifaqlar, irəli mövqelər və uyğun fəaliyyət qabiliyyəti ilə möhkəmlənmiş təhlükəsizlik arxitekturasıdır.

Nəticə etibarilə, Çinin hərbi güc nümayişi və qitə üstünlüyü əks-effekt doğurub. Bu paradoksu dörd göstərici açıqlayır:

Birincisi, 2024-cü ildə ikitərəfli və çoxtərəfli hərbi əməkdaşlıq xeyli artdı. Avstraliyanın “Lowy İnstitutu”na görə, ABŞ həmin il Filippində “Balikatan”dan tutmuş Avstraliyada “Talisman Sabre”yə, Hindistan və Yaponiyayla “Malabar”a qədər 60-dan çox böyük təlim keçirdi.

İkincisi, Çinin əməliyyat davranışları regional narahatlığı gücləndirdi. Tayvan 2024-cü ildə hava müdafiə zonasında 3.600-dən çox PLA uçuşu qeydə aldı, bu, 2023-cü ildəki 1.727-dən iki dəfə, 2019-cu ildən isə üç dəfə çoxdur. Orta xətt keçidləri 2022-ci ildəki 1.703-dən 2024-də 3.070-ə yüksəldi. 2025-ci ilin əvvəlinə ayda orta hesabla 245 uçuş qeydə alınır, yəni demək olar ki, gündəlik pozuntular adi hal alıb. Filippin gəmiləri 2024-cü ildə Çinlə 10 qarşıdurma sənədləşdirdi, onlardan ikisi toqquşmaya az qalmışdı.

Yaponiya 2024-cü ildə rekord 46 milyard dollarlıq büdcə təsdiqlədi ki, buraya da cavab zərbəsi raketləri, F-35-lər və “Aegis” müdafiə sistemləri daxildir. Avstraliya AUKUS çərçivəsində nüvə sualtıları və freqatlara 70 milyard dollar ayırdı. Filippin ABŞ-yə hərbi baza çıxışını 2-dən 9-a qədər genişləndirdi, o cümlədən Tayvan və Cənubi Çin dənizinə yaxın məntəqələrdə. Tayvan isə müdafiə xərclərini 14% artıraraq 19 milyard dollara çatdırdı, əsas diqqəti PUA-lara, minalara və mobil raket sistemlərinə yönəltdi.

Dördüncüsü, rekord büdcələrə baxmayaraq, çoxu hələ də qeyri-Çin silah platformalarına üstünlük verir, ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi təhlükəsizlik arxitekturasında uyğunluğa önəm verir.

Çin dünyada dördüncü ən böyük silah ixracatçısıdır, qlobal satışların təxminən 6%-ni tutur, amma bazarı əsasən Pakistanla məhduddur. Kommersiya gəmiqayırmasında 2024-cü ildə tamamlamaların 55,7%-i, yeni sifarişlərin 74,1%-i, sifariş dəftərinin isə 63,1%-i Çinə aid olsa da, bu güc hərbi satışa çevrilməyib.

Ümumilikdə, bu tendensiyalar Çinin müdafiə sənaye bazasının məhdudiyyətlərini göstərir: istehsal gücü dəniz təsirinə və ya strateji rıçaqlara çevrilmir.

Dünya minus bir

Pekinin hərbi paradı müdafiə-sənaye nailiyyətlərini və qitə üstünlüyünü nümayiş etdirdi. Amma hər güc nümayişi Çinin Hind-Sakit okean qonşularını daha da uzaqlaşdırır, Vaşinqtonun əvəzolunmazlığını möhkəmləndirir və Pekinin geniş hərbi-sənaye yatırımlarının geosiyasi gətirisini azaldır.

Xüsusilə də “dünya minus bir” ideyası – bəzi analitik və liderlər tərəfindən Tramp administrasiyasının addımlarına cavab olaraq irəli sürülmüş – artıq Çinin qitə təcrübəsi fonunda qiymətləndirilməlidir. Burada üstünlük asimmetrik asılılıqlara səbəb olub və baha başa gəlib.

Eyni modeli Hind-Sakit okean dəniz məkanına tətbiq etmək – qonşuların Çinin primatını qəbul etməsini gözləmək – nəticə etibarilə dayanıqsız bir struktur nizam yaradacaq.