ABŞ Çin-Rusiya tandeminə qarşı Liminal Müharibəyə hazırdır?

Bu gün biz Çində ona məxsus qlobal imperiya qurmaq niyyətində olan qətiyyətli rəqiblə qarşılaşırıq. Prezident Sin Cinpin bu məqsədə çatmaq üçün yaxşı hazırlaşır və bunu özünün yaratdığı, ömürlük Maoçu “sədrliyi” ilə başa vurur.

İki müharibədən sonra Rusiya Çeçenistan Respublikası üzərində nəzarəti bərpa etdi, daha sonra Gürcüstanı ərazilərini işğal etdi (avqust 2008), daha sonra Ukraynanın Krım yarımadasını ilhaq etdi (mart 2014). Vladimir Putin Ukraynanın şərqini və cənubunu ram etdikdən sonra bir və ya bir neçə Baltikyanı dövlətə nəzarəti bərpa etmək üçün kampaniyaya başlamazdan əvvəl Dnestryanını və bəlkə də bütün Moldovanı ələ keçirmək niyyətində olduğunu açıqlayacaq.

Gəlin bu iki rejimin öz avtokratik ambisiyalarını necə həyata keçirməsi arasındakı oxşarlıqlara və fərqlərə baxaq. Aydındır ki, həm Çin, həm Rusiya, həm də ABŞ nüvə silahına malik dövlətlərdir. Bu reallıq avtoritar güclərə nüvə müharibəsindən çəkinməyə kömək edir.

Eskalasiya riski onların cari strategiyalarının formalaşmasına böyük təsir göstərib. Həm Çin, həm də Rusiya son illərdə nüvə arsenallarını və buraxılış qurğularını gücləndirsələr də, əlavə “Liminal Müharibə” ilə strategiyalarını da böyütdülər.

Yaxın Şərqdə yerləşdirilən ABŞ qüvvələri ilə uzun müddət təcrübəyə malik avstraliyalı döyüş veteranı, professor David Kilcullenin fikrincə, “liminal müharibə siyasi, iqtisadi, hüquqi, hərbi, kəşfiyyat və kiberin bir əməliyyat başlamazdan əvvəl düşmənlə əməliyyatların formalaşdırılmasına yönəldilmiş manevr fəaliyyətinin vahid tam qarışığına inteqrasiyasını nəzərdə tutur”.

Məsələn, 2008-ci ildə Gürcüstan kampaniyasına başlamazdan bir neçə ay əvvəl ruslar rusdilli Gürcüstan vətəndaşına Rusiya pasportu təklif edən pasport paylama proqramına başladılar. Əməliyyat başlayanda onların Gürcüstan daxilində çoxlu sayda süni “Rusiya vətəndaşları” var idi və Rusiya vətəndaşlarının müdafiəsi üçün məsuliyyət daşımaqla öz təcavüzlərinə saxta legitimlik nümayiş etdirə bildilər.

Rusiya daha sonra 2014-cü ilin qışında Krım əməliyyatı zamanı siyasi və iqtisadi müharibəni birləşdirdi. Moskva Rusiya neftinin və qazının qiymətini manipulyasiya edərək, ilk növbədə Almaniyaya diqqət yetirdi. Rusiya belə deyir: “Siz NATO-nun reaksiyasını stimullaşdıra bilərsiniz, lakin bu, neft və qazımızın mövcudluğu və qiymətinə təsir göstərə bilər”.

ABŞ-ın 2017-ci il Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında vurğulanır ki, İraq və Əfqanıstanda səhrada döyüşmək üçün iyirmi il ərzində strateji diqqət və resursları israf etdikdən sonra Rusiya və Çinlə böyük güc rəqabəti hazırda ABŞ-ın təhlükəsizliyi və iqtisadi rifahı üçün bir nömrəli təhdiddir.

Böyük güc rəqabətinin həm Çin, həm də Rusiya ilə gücləndiyi ən mühüm “arenalardan” (sadəcə “bazar” deyil) biri “Tandem” olaraq xarici siyasət üzrə koordinasiya – yeni atom elektrik stansiyaları üçün qlobal arenadır. DNI direktoru Den Coats 2019-cu ilin yanvarında verdiyi ifadəsində vurğulamışdı ki, Çin və Rusiya enerji və texnologiya layihələrindən xarici siyasətin bir qolu kimi istifadə edirlər.

Çin imperiya axtarışında daha iddialı və daha dərin strategiya izləyir. Bu proses, Afrika və Latın Amerikası ilə yanaşı, ABŞ və Avropada inkişaf etməkdə olan bazarları hədəf alaraq başlayıb. Təəssüf ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrə diqqət yetirərək, Amerikanın oyun kitabından “yumşaq gücə” dair bir səhifə götürdü və onu korladı. Bu, limanlar, boru kəmərləri və elektrik stansiyaları kimi müxtəlif infrastruktur layihələrinin tikintisi və hətta səxavətli kreditlər (adətən şərtlərin yırtıcı şəkildə manipulyasiyasını nəzərdə tutur) təklif etmək üçün açıq-aydın xoşagəlməz təklifləri ehtiva edir. Bu şəraitdə onların məqsədləri kritik əmtəələr (yəni, Konqoda kobalt, Çilidə litium), dəniz obyektləri (Qırmızı dənizin cənub ucunda Cibuti, və şimalda Süveyş) dünyanın iki ən böyük bazarına (ABŞ və Qərbi Avropa) çıxışı təmin etmək üçün və bu ölkələrdə olan limanlara çıxış əldə etmək idi. Çin hazırda dünyanın dəniz ölkələrində yerləşən 96 limana sahibdir.

ABŞ Çinlə böyük ticarət kəsiri yaşayır. Çinin Amerika şirkətlərini satın almaq üçün sözün əsl mənasında trilyonlarla dolları var. Çin “Smithfield Foods”u satın almasının nəticələrini nəzərdən keçirib. “Smithfield” dünyanın ən böyük donuz əti istehsalçısı və emalçısıdır. Onun ABŞ-ın iyirmi altı ştatında obyektləri var və şirkətdə on minlərlə amerikalı çalışır. O, bilavasitə 460 təsərrüfat sahibidir və 2100-ə yaxın müqavilələri var. Çin onu 4,7 milyard dollara alıb və bu o deməkdir ki, çinlilər indi bütün Amerikanın onlarla kənd icmasında ən mühüm işəgötürən olacaqlar.

Başqa yerdə, Çin Tennessi dağlarında faktiki olaraq kömür hasil edir. “Guizhou Gouchuang Energy Holdings Group” Tennessi ştatının Ceksboro şəhərində “Triple H Coal Co”nu almaq üçün 616 milyon dollar xərcləyib. Paris Sazişinin karbon emissiyalarının azaldılmasına diqqət yetirməsinə baxmayaraq, Çin ən azı 2030-cu ilə qədər (və çox güman ki, ondan sonra) öz daxilində yeni kömürlə işləyən elektrik stansiyaları tikəcək. Çin hazırda Çilinin litium ehtiyatlarına nəzarət edir, bu, dünya üzrə ümumi ehtiyatların təxminən 40 faizini təşkil edir, bu maddə avtomobil akkumulyatorları üçün faydalıdır.

Bütün idxal və ixracı cəmlədikdə, Çin indi planetin bir nömrəli ticarət ölkəsidir və dünyanın hər hansı bir ölkəsindən daha çox valyuta ehtiyatına malikdir. Unutmayın ki, Çin nadir torpaq elementlərinin qlobal tədarükünün 90 faizindən çoxunu istehsal edir və hazırda istənilən milli müdafiə sisteminin işləməsi üçün vacib olan komponentlərin bir nömrəli təchizatçısıdır.

Çinin kritik mallar və strateji ərazilər üzərində nəzarəti, ABŞ-a və 70-dən çox başqa ölkəyə nüfuz etməsi və Vaşinqtonun onlarla əsas sənaye sahələrinə güzəştə getməsi ABŞ və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyi və maraqlarını təhdid edir.

Buna ABŞ-ın tədqiqat universitetlərinə və mühəndislik proqramlarına nüfuz edən iyirmi illik strategiyanı da əlavə edin. 300,000-dən çox Çin vətəndaşı hazırda ABŞ-ın əsas universitetlərində (onlardan bir neçəsi “humanitar elmlər” və ya “gender tədqiqatları” üzrə) təhsil alır. Onlar (Çin Kommunist Partiyası) ABŞ universitetlərinin indi aludə olduğu ştatdankənar təhsil haqqını tam ödəyir. Pandemiya çinli tələbələrin sayını bir qədər azaldıb, lakin onlar hər hansı digər ölkədən gələnlərdən daha yüksəkdir. Asiya Tədqiqatları Milli Bürosuna görə, Çin hər il 400 milyard dollar əqli mülkiyyət oğurlayır.

Mülki (kommersiya) nüvə enerjisi (nüvə silahı deyil) bu sxemdə hara uyğun gəlir? Birləşmiş Ştatlarda “mülki” nüvə enerjisinin bəzi aspektləri açıq şəkildə “iqtisadiyyat” və ticarətə uyğundur, lakin Çində bütün kommersiya nüvə enerjisi mühəndisliyi və zavodları Çin hökumətinə məxsusdur və onlar tərəfindən idarə olunur (China General Nuclear, CGN). Çindəki həmin dövlət müəssisələri (və ya törəmə şirkətləri) ölkənin nüvə silahı və yanacağını da istehsal edir.

Bundan əlavə, CGN Pakistan kimi xaricdəki nüvə enerjisi layihələrinə beynəlxalq miqyasda təkliflər verir. Kəraçi Zavoduna gəldikdə, CGN Pekinin “Bir kəmər Bir Yol təşəbbüsü”nün bir hissəsi olan “Pakistan İqtisadi Dəhlizinə” 46 milyard dollar investisiya yatırmaq üçün Pakistan hökumətinə sızmanın yolunu axtarır.

Rusiya bu sövdələşmələrlə “yanacağı idarə etmək”lə atom elektrik stansiyalarından istifadə etməkdə daha fəaldır.

Rusiya köhnə Varşava Müqaviləsi Paktında (indiki NATO üzvləri) artıq tikilmiş reaktorlardan istifadə edir: Çexiya, Slovakiya və Bolqarıstan. 2000-ci ildən bəri Hindistan (Kudankulamda), Türkiyə (Akkuyuda), Belarus və Banqladeşdə genişlənib və Vyetnam, İran, Misir, Bolqarıstan və Afrikada yeni zavodlar üçün təkliflər veriblər. Əhəmiyyətli odur ki, ABŞ-dan fərqli olaraq, nüvə elektrik stansiyası layihələrindən Çin və Rusiya xarici siyasətinin güclü qolu kimi istifadə olunub. Bunlar təkcə “Elektrik enerjisinin ən aşağı qiyməti” (LCOE) çərçivəsinə əsaslanan qərarlar deyil.

Bu aqressiv “irəliyə əsaslanan platforma” strategiyasına qarşı çıxmaq üçün Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri buna qarşı “Müttəfiq Nüvə Tərəfdaşları” tərəfindən tətbiq edilən “Dövlət Müəssisələrinin Dominantlığı” modelindən daha çox, ev sahibi dövlətlərlə tərəfdaşlıqda özəl sərmayələri cəlb edən “Müttəfiq Nüvə Tərəfdaşları” ilə cavab verməlidirlər. Rusiya və Çin Liminal Müharibənin bir qolu kimi açıq-aşkar yırtıcı merkantilizm kampaniyasında ev sahibi ölkənin suverenliyini birbaşa alt-üst etmək üçün nüvə elektrik stansiyası layihələrindən istifadə edirlər. IP3-dən admiral Mike Hevitt və Corciya Universitetində Beynəlxalq Ticarət və Təhlükəsizlik Mərkəzinin professoru David Gattie deyir ki, “Enerji Suverenliyi 21-ci əsrin Vestfal prinsipi olacaq” .

ABŞ bu genişlənən münaqişədə müxtəlif ölçülərdə qalib gələ bilər. Bunun üün Kanadadan Avropaya, Yaponiyaya və Avstraliyaya qədər olan müttəfiqləri ilə əlaqə saxlamalı və Çin-Rusiya imperiya strategiyasını necə başa düşməyi birlikdə planlaşdırmalı, habelə yenidən rəqabət aparmaq və onların təcavüzünə qarşı mübarizə aparmaq üçün özünü təşkil etməlidir.

2011-ci ilin sentyabrında Böyük Britaniyanın sabiq xarici işlər naziri Uilyam Heyq bəyan etdi ki, “xarici siyasətdə sırf reaktiv olan dövlət tənəzzüldədir”. Bu, şübhəsiz ki, Qərbin nüvə güclərinə aiddir. “Müttəfiq Nüvə Tərəfdaşları” yanaşması böyük güc rəqabətində əks istiqamətdir və Çin-Rusiya tandemi qarşısında suverenliyi qorumaq üçün NATO üzvlərinə və Körfəz Əməkdaşlıq Şurasının tərəfdaşlarına alternativlər təqdim edir.