Yaxın Şərq və Böyük Güc Rəqabətinin Manipulyasiyası – STRATEJİ BAXIŞ

“Wall Street Journal” üçün bu yaxınlarda dərc edilmiş məqalədə qeyd olunur ki, Birləşmiş Ştatlar regional tərəfdaşları arasında “Amerikanın qətiyyətinin gücünə inamı” gücləndirməlidir, bu da “güc və hədə-qorxudan diplomatiya aləti kimi” istifadə etmək istəyi ilə nəticələəcək. Amerika yoxdursa, başqaları var, Çin kimi rəqiblər onun işini görərək strateji fayda əldə edə bilər. Eyni şəkildə, ABŞ-ın regional tərəfdaşları da bu gərginliyin son nəticədə Vaşinqtonun hərəkətlərinin nəticəsi olduğu haqda fikirlər irəli sürürlər. Bu, bu aktorların Birləşmiş Ştatların regionda təhlükəsizlik öhdəliyini artırması, Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) Birləşmiş Ştatlarla rəsmi müdafiə müqaviləsi tələb etməsi və ya bu dövlətlərin daha çox Moskva və Pekinə doğru çevrilmə riski ilə nəticələnən çağırışları ilə birləşdi. Keçmiş dövlət katibi Mayk Pompeo bu istəklərlə bağlı xəbərlər ictimaiyyətə açıqlandıqdan qısa müddət sonra Amerikanın bu dövlətləri Rusiyaya və ya Çinə verməmək üçün “onların olmaq istədikləri müttəfiqlər kimi” qucaqlanmasını müdafiə edən bir məqalə yazdı.

Amerika və onun Avropa və Şərqi Asiyadakı rəsmi müttəfiqləri arasında olduğu kimi, Birləşmiş Ştatlar və Yaxın Şərq ölkələri arasında belə qarşılıqlı müdafiə paktı mövcud deyil. Şübhəsiz ki, bu dövlətlərin daha formal öhdəlik istəmələrinin əsas səbəbi Vaşinqtonda hansı siyasi partiyanın hakimiyyətdə olmasından asılı olmayaraq ABŞ-ın sarsılmaz dəstəyinə zəmanət verilməsidir. Bundan əlavə, Amerikanın Avropa və Şərqi Asiyaya “dönməsinə” baxmayaraq, bu cür dəstək davam edəcək. Bununla belə, belə bir öhdəlik, şübhəsiz ki, Birləşmiş Ştatların maraqlarına uyğun deyil. Bu öhdəlik nəinki ABŞ-ı tələyə salmaq riski daşıyır, hətta belə bir öhdəlik Amerikanı Yaxın Şərqdəki qeyri-sabitliyin əsas mənbəyinə çevirir.

ABŞ Rusiya və Çinlə böyük güc rəqabətinin yeni dövrünə qədəm qoyduğu üçün Vaşinqton Yaxın Şərqə yanaşmasını əsaslı şəkildə yenidən nəzərdən keçirməlidir. Bu ölkələrin əsas təhlükəsizlik qarantları kimi Moskvaya və ya Pekinə üz tutması və ya ABŞ-a qarşı yönəlməsi riski əvəzinə, böyük güc siyasətinin manipulyasiyasının şahidi oluruq. Manipulyasiya bu aktorlar tərəfindən Vaşinqtonun Rusiya və ya Çin qarşısında nisbi mövqeyini itirmək qorxusundan istifadə edərək güzəştlər əldə etmək məqsədi daşıyır. Rəsmi təhlükəsizlik öhdəliyi onların əldə edə biləcəyi son güzəştdir. Üstəlik, Birləşmiş Ştatlar etiraf etməlidir ki, onun bu avtokratik aktorlara verdiyi tarixi dəstəyi onun öz maraqlarına kəskin şəkildə əks-məhsuldar olub və bu dövlətlərə daxildə və xaricdə cəzasız hərəkət etmək imkanı verib.

Yaxın Şərq, avtokratiya və böyük güc rəqabəti

Böyük güc rəqabətinin Yaxın Şərqə qayıdışı və qlobal çoxqütblülüyün yenidən ortaya çıxması Birləşmiş Ştatların regiona daha çox maraq göstərməsinə səbəb olub. Pentaqon Çin və Rusiyanın Yaxın Şərqdəki mövcudluğunun genişlənməsi ilə bağlı narahatlığını artırıb və Vaşinqton cüzi bir nəticə verməsə də, regional tərəfdaşlarına Pekin və Moskva ilə münasibətlərinə görə getdikcə daha çox təzyiq göstərir. Ağ Evin Yaxın Şərq və Şimali Afrika üzrə hazırkı koordinatoru Brett Mekqyurk qeyd edir ki, bu tərəfdaşlıqlar ABŞ-a regiondakı böyük güc rəqibləri ilə müqayisədə “unikal müqayisəli üstünlük” verir. Bu məmurların mesajları ortaq bir mövzuya toxunur: ABŞ Yaxın Şərqdən və regional tərəfdaşlarından nə qədər uzaqlaşarsa, Rusiya və Çin də boşluğu doldurmağa çalışacaq. Amerikanın regional tərəfdaşları da oxşar əhval-ruhiyyəni ifadə edərək iddia edirlər ki, Birləşmiş Ştatlar tərəfindən davamlı güclü dəstək Vaşinqtona strateji baxımdan Yaxın Şərqdən uzaqlaşmaq istəyərkən özünün “regional yükü”nün böyük hissəsini dənizdən atmağa imkan verir.

Şübhəsiz ki, həm Rusiya, həm də Çin son on ildə Yaxın Şərqdəki mövcudluqlarını xeyli genişləndiriblər. Bununla belə, nə Rusiya, nə də Çin Amerikanın Yaxın Şərqdəki “boşluğunu” doldurmaq iqtidarında deyil, bunu da istəmirlər. Rusiya və Çin Yaxın Şərqdə ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi təhlükəsizlik nizamından faydalanır – onlar revizionist deyil, fürsətçidirlər – və onların heç biri regionda yeni siyasi və təhlükəsizlik nizamı qurmaq və onu dəstəkləmək iqtidarında və ya buna hazır deyillər. Yaxın Şərqdəki Amerika təcrübəsinin göstərdiyi kimi, xarici hegemon tərəfindən dəstəklənən regional nizam böyük miqdarda siyasi, iqtisadi və hərbi resurslar tələb edir. Rusiya müharibədən sonra daxildə ciddi iqtisadi problemlərlə üzləşib. Moskva və Pekin həm də öz hökumətlərinin avtoritar təbiəti ilə sarsılır və öz səlahiyyətlərini qorumaq üçün daxili polisə böyük vəsait ayırmağa ehtiyac duyur. Üstəlik, Rusiya və Çinin Yaxın Şərqdə əldə etdiyi bir çox irəliləyişlər onların bölgədəki xarici siyasətlərini əlaqələndirməsinə görədir. Bölgənin təhlükəsizlik qarantı olan ABŞ taxtdan imtina edərsə, onların regiondakı bir çox geosiyasi rəqabətdə tərəf tutmaqdan çəkinmək qabiliyyəti ciddi şəkildə azalacaq. Regional dövlətlər Rusiya və Çinin üzləşdiyi məhdudiyyətlərə malikdirlər və onları Vaşinqtona uyğun alternativ kimi görmürlər: əvəzində, onlar öz strateji məqsədlərinə çatmaq üçün böyük güc rəqabətinin qayıdışı ilə manipulyasiya etməyə çalışdılar. Həqiqətən də, Amerikanın bölgədəki avtokratik tərəfdaşları Rusiya və Çinlə bağlı Vaşinqtonu manipulyasiya etməyə çalışıblar.

Məhz daha geniş kontekstdə Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra bu regional aktorların hərəkətləri nəzərə alınmalıdır. Birincisi, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri Çin və Hindistanla yanaşı, Moskvanın Ukraynaya təcavüzünü pisləyən BMT Təhlükəsizlik Şurasının (BMT TŞ) qətnamə layihəsində bitərəf qaldı. Keçmiş xarici işlər naziri və BƏƏ-nin hazırkı müşaviri Ənvər Qarqaş BƏƏ-nin münaqişədə tərəf tutmayacağını, bunun “yalnız daha çox zorakılığa səbəb olacağını” bildirib. Onların bitərəf qalması müqabilində Rusiya BMT Təhlükəsizlik Şurasında Yəmənin Husi hərəkatını terror təşkilatı kimi tanımaq üçün səsvermədə BƏƏ-yə dəstək verib. Əbu-Dabinin bitərəf qalmasından qısa müddət sonra Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi BƏƏ ilə güclü əlaqələrin olduğunu açıqladı. Moskvaya səfəri zamanı BƏƏ-nin xarici işlər naziri enerji ilə bağlı məsələlərdə Rusiya ilə əməkdaşlığı davam etdirmək arzusunda olduğunu bildirib. Bundan əlavə, Rusiyanın bir çox oliqarxları Qərbdən gələn sanksiya dalğaları ilə üzləşdiklərinə görə, onlar bu cür sanksiyaların qarşısını almaq üçün pul və aktivlərini BƏƏ-yə keçirməyə cəhd edirlər. Rusiya rəsmiləri və Vladimir Putinə yaxın iş adamları indiyə qədər sanksiyaları tətbiq etməkdən boyun qaçıran BƏƏ-də xeyli aktivlərə sahibdirlər.

Amerikanın Yaxın Şərqdəki tərəfdaşları da Vaşinqtonun neft hasilatını artırmaqla bağlı istəklərindən imtina etdilər, çünki qiymətlər qlobal miqyasda sürətlə artmaqdadır. Səudiyyə və BƏƏ liderləri neft qiymətlərinin artmasına kömək etməyəcəklərinə işarə ediblər. Həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də BƏƏ neftlə bağlı Rusiya ilə koordinasiyanın davam etdirilməsinin vacibliyini vurğulayıblar. Vaşinqtonla gərginliyin fonunda Səudiyyə Ərəbistanı bu yaxınlarda Çin prezidenti Si Cinpini Ər-Riyada səfərə dəvət etdi və krallığın neft satışı üçün ABŞ dolları əvəzinə Çin yuanını qəbul etmək üçün Pekinlə danışıqlar apardığı bildirilir.

Bununla belə, Amerikanın bölgəni getdikcə daha çox “tərk etdiyi” iddialarına baxmayaraq, Baydenin rəhbərliyi altında ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasəti dəyişikliyə deyil, davamlılığa söykənir. Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd bin Salmanın (MbS ) jurnalist Camal Qaşıqçının qətlində birbaşa əlaqəsi olduğunu bildirən MKİ hesabatına baxmayaraq, Bayden onu məsuliyyətə cəlb etməkdən imtina etdi, Yəməndəki fəlakətli hərbi kampaniyası və ölkəni humanitar böhrana sürükləyən Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-ni dəstəkləməyə davam etdi.

Bayden administrasiyası həmçinin BƏƏ-yə (F-35 qırıcı təyyarəsi də daxil olmaqla) Tramp administrasiyası tərəfindən ilkin olaraq təsdiq edilmiş 23 milyard dollarlıq silah satışına davam etmək niyyətində olduğunu elan edərək bölgəyə hərbi yardım və qabaqcıl silahlar göndərməyə davam etdi. Bunlara aşağıdakı misallarla davam etmək olar: Ərəb dövlətlərinin İsraillə münasibətləri normallaşdırmasına dəstək göstərilməsi; Səudiyyə Ərəbistanına 650 milyon dollarlıq silah paketinin təsdiqlənməsi; Səudiyyə Ərəbistanına xeyli sayda “Patriot” zenit-raket komplekslərinin təhvil verilməsi; Misirə əlavə 2,5 milyard dollarlıq silah satışına icazə verilməsi; İordaniya, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-yə təxminən 5 milyard dollar dəyərində silah paketinin təsdiqlənməsi; Husilərin son raket hücumundan sonra BƏƏ-yə F-22 qırıcıları və esmines göndərilməsi və s.

Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonrakı dövrdə ABŞ bu aktorları Vaşinqtonun onların təhlükəsizliyini dəstəklədiyinə inandırmağa davam etdi. Dövlət katibi Entoni Blinken Husilərin hücumlarına Amerika tərəfindən zəif cavab verildiyi üçün Əbu-Dabinin vəliəhdi Məhəmməd bin Zayeddən üzr istədi, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin direktoru Uilyam Börns “əlaqələri düzəltmək” və MBS ilə görüşmək üçün Səudiyyə Ərəbistanına getdi və Husilərə silah tədarükünü kəsmək üçün nəzərdə tutulmuş Yəmən ətrafındakı strateji su yollarında patrul etmək üçün yeni çoxmillətli dəniz işçi qrupu yaradıldı.

Amerikanın Yaxın Şərqdəki xarici siyasəti iki təməl sütuna söykənir: “avtoritar sabitlik mifinə” əsaslanan seçilmiş regional avtokratlara və İsrail dövlətinə sarsılmaz dəstək. “Avtoritar sabitlik mifi” Yaxın Şərq avtokratlarının “vətəndaşlara siyasi və sosial nizam tətbiq etməklə Amerikanın maraqlarını qoruya biləcəyi” ilə bağlı fikirləri nəzərdə tutur. Bu avtoritarlar Vaşinqtona və daha ümumən Qərbə yalan bir reallıq təqdim edərək, özlərini Yaxın Şərqdə “sabitliyin” və “nizamın” yeganə etibarlı müdafiəçiləri kimi təqdim edirlər, öz siyasətləri regionun bir çox əsas problemlərini, gərginliyini və onları gücləndirir. Yalnız rejimin qorunub saxlanması və gücün proyeksiyası ilə məşğul olan Yaxın Şərqdəki avtoritar hökumətlər regionun siyasi, iqtisadi və sosial baxımdan inkişaf etməməsinə görə məsuliyyət daşıyırlar.

Bununla belə, bu cür möhkəm dəstək ABŞ-ın daha geniş, qlobal miqyasda da maraqlarına xələl gətirir. Yaxın Şərqdəki avtoritar rejimlər də Rusiya və Çinlə oxşar avtokratik etikanı bölüşürlər. Bunu ABŞ-ın regional tərəfdaşlarının xaricdəki rus muzdlularını maliyyələşdirməkdən tutmuş uyğurlara qarşı təqiblərində Çini fəal şəkildə dəstəkləməyə kimi ən çirkin fəaliyyətlərində Moskva və Pekini dəstəkləmələrinin müxtəlif yolları sübut edir. Həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də BƏƏ ABŞ daxilində də qeyri-qanuni fəaliyyətlərə rəhbərlik etməkdə ittiham olunurlar. Ukrayna böhranından sonra baş verən hadisələrlə birləşən bütün bu misallar ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasətinin əsaslı şəkildə yenidən nəzərdən keçirilməsinə ümidsiz ehtiyacdan xəbər verir. Birləşmiş Ştatlar öz regionlarında demokratiyanı sarsıdan bu avtokratik aktorları nə qədər çox dəstəkləyibsə, onlar bu səyləri qlobal miqyasda həyata keçirmək istəklərində bir o qədər inamlı görünürlər.

Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra Birləşmiş Ştatlar və onun Yaxın Şərqdəki “tərəfdaşları” arasında baş verən gərginlik Amerikanın regionda onilliklər ərzində apardığı uğursuz siyasətini vurğulayırdı. Birləşmiş Ştatların bu münasibətləri əsaslı şəkildə yenidən nəzərdən keçirməsi, bu aktorların Amerikanın strateji imperativləri ilə uyğun gəlməyən öz strateji imperativlərini irəlilətmək üçün böyük güc rəqabətinin qayıdışı ilə necə manipulyasiya etməyə çalışdıqlarını dərk etməsi vacibdir.

Prosesləri yaxından izləmək üçün davam edən iki inkişaf var. Birincisi, regiondakı bu ərəb avtokratiyalarının bir çoxu Tramp administrasiyası dövründə təsdiq edilmiş “İbrahim razılaşmaları” adlanan müqavilə əsasında İsraillə əlaqələrini gücləndirir. Sözügedən hökumətlər, Ukrayna böhranından sonra öz balanslaşdırma aktı ilə məşğul olan İsraillə güclü münasibətlərə Vaşinqtonla möhkəm əlaqələri saxlamaq üçün gəlirli mexanizm kimi baxırlar. Amerikanın “xüsusi əlaqələri” səbəbindən İsrail həmişə ABŞ siyasətində diqqəti cəlb edəcək. Ukrayna böhranından sonra Amerika ilə bu ərəb dövlətlərinin bir neçəsi arasında baş verən gərginlikdən sonra İsrailin Səudiyyə Ərəbistanı ilə əlaqələrini yaxşılaşdırmaq, BƏƏ-nin xahişi ilə Yəmənin Husilər hərəkatını yenidən terror təşkilatı kimi tanımaq üçün Vaşinqtona lobbiçilik etdiyi bildirilir. Bu səylərin uğurlu olub-olmayacağı bilinmir, lakin bu dövlətlər Vaşinqtonu öz maraqları istiqamətində manipulyasiya etməyə çalışırlar.

İkincisi, Donald Trampın 2024-cü ildə qayıdışı ehtimalıdır. Tramp administrasiyası bu avtokratik aktorları qətiyyətlə qəbul edirdi və o, “NATO+ME” (Yaxın Şərq) adlı qurumu və regiona daha institusional öhdəliyi reklam edən şəxs idi. Tramp vəzifədə olarkən bu aktorlara çoxsaylı güzəştlər verirdi. Tramp administrasiyasındakı şəxslər bir çox aktorla yaxın şəxsi əlaqələr saxlayırdılar və Ağ Evi tərk etdikdən sonra da bunu davam etdirdilər.