Çin-NATO münasibətlərində dəyişiklik: Seçici əməkdaşlıqdan strateji rəqabətə?

Bu məqalədə xüsusən də Pekinin Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi ilə bağlı ikitərəfli mövqeyini nəzərə alaraq, NATO ilə Çin arasında son qopmaların səbəblərini təhlil edəcəyik. Məqalə aşağıdakı suallara cavab tapmağa çalışır: Pekinin NATO-nun genişlənməsi və bunun Hind-Sakit Okean regionunda təkrarlanması ilə bağlı qorxuları əsaslıdırmı? “Limitsiz” Çin-Rusiya dostluğu ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi mövcud Hind-Sakit Okean təhlükəsizlik koalisiyalarını sınaqdan keçirəcəkmi?

Avropanın Çinlə Artan Differensiyası

Uzun müddətdir davam edən qarşılıqlı inamsızlığa baxmayaraq, Çin və NATO yaxın vaxtlara qədər bir-birlərinə “ümid və qorxu qarışığı” ilə baxırdılar. 2002-ci ildə hər iki tərəf “siyasi dialoq”a başladı və indiyədək Əfqanıstanda və Mərkəzi Asiyada sabitliyin təşviqi, terrorizmlə mübarizə və dəniz quldurluğu ilə mübarizə əməliyyatları, məsələn, Körfəzdə birgə təhlükəsizlik çağırışları üzrə əməkdaşlığı davam etdiriblər. Bundan əlavə, NATO müttəfiqləri Pekinlə fərqli ikitərəfli münasibətlərə malikdir. Avropa ölkələri Avropaya investisiyalarına görə Çinə qarşı öz mövqelərində vahid deyil.

2021-ci ilə qədər Çinin Avropa İttifaqı (Aİ) və əksəriyyəti həm də NATO üzvü olan dövlətlərlə inkişaf edən münasibətlərindəki çatlar getdikcə daha aydın görünürdü. 2019-cu ildə Aİ Çini “sistemik rəqib” adlandırdı və 2021-ci ildə Sincanda insan haqları pozuntularına görə Çin rəsmilərinə sanksiya tətbiq etdi. Çin cavab sanksiyaları ilə qarşılıq verdi, bu da Aİ-ni uzun illər aparılan danışıqlardan sonra 2020-ci ildə imzalanmış Aİ-Çin İnvestisiyaya dair Hərtərəfli Sazişin (CAI) ratifikasiyasını dondurmağa məcbur etdi. Aİ 300 milyard avroluq (təqribən 334 milyon dollar) “Global Gateway” strategiyasını elan etdikdən və Çinin “Bir Kəmər Bir Yol” təşəbbüsünə “Qərb alternativi”nin yaradılması ilə bağlı Avropa Parlament Araşdırma Xidmətinin (EPRS) brifinqini dərc etdikdən sonra 2021-ci ilin dekabrında çatlaq yeni dərinliklərə çatdı. Brifinqdə “Bir Kəmər Bir Yol” Aİ-nin “genişləmə siyasətinə” və dəyərə əsaslanan “infrastruktur çərçivəsinə” mane olan korrupsiyaya meylli “şəffaf layihə” kimi tənqid edilib.

Eyni zamanda, Aİ Çinlə əsaslı fikir ayrılıqlarını etiraf etməyə başladı, həmçinin NATO 2021-ci ilin iyununda Brüssel Sammitində avtoritar dövlətlər tərəfindən mövcud qaydalara əsaslanan dünya nizamına qarşı “sistem problemlərini” qeyd etdi. NATO Çinə “şəffaflığın olmaması, dezinformasiyadan istifadə” və “məcburi siyasət”ə görə xəbərdarlıq etdi. Stoltenberq, ilk növbədə Çinin yüksəlişindən qaynaqlanan “qlobal güc balansı”nda əhəmiyyətli dəyişikliklərə görə NATO-nun daha qlobal yanaşma qəbul etməsinin vacibliyini vurğulamasına baxmayaraq, o, Çinin “düşmən olmadığını” da müdafiə etdi. Bu, Çinin yüksəlişini NATO üçün həm “imkanlar, həm də çağırışlar” təqdim edən kimi tanıyan 2019-cu il kommunikesindən uzaqlaşma idi. Son kommünikedə “imkanlar” sözünün istifadə edilməsi Çin-NATO qarşılıqlı əlaqələrinin əsasən rəqabətli münasibətlərə doğru dəyişməsini əhatə edir. Ukraynada müharibənin hələ də davam etdiyi bir vaxtda, iyunda Madrid Sammiti ətrafında dərc olunacaq NATO-nun növbəti Strateji Konsepsiyası Rusiya və Çin arasında artan avtoritar yaxınlaşmanı həll etmək üçün transatlantik baxışın təsvirində daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Tarixi gərginliklərə baxmayaraq, son vaxtlar baş verən bir neçə hadisə NATO-nun Çinin yaratdığı problemlərin həllinə hərtərəfli yanaşmasını formalaşdırıb. Bayden Administrasiyası ittifaqı Vaşinqtonun yanaşmasına ən azı müəyyən dərəcədə uyğun gələn vahid və iddialı bir ton inkişaf etdirməyə sövq etdi. Bundan əlavə, Çinin özünün regional qonşuluğunda və onun hüdudlarından kənarda aqressiv və məcburedici hərəkətləri – Honq-Konq; Tayvan, Cənubi Çin dənizi və Çin-Hindistan sərhədi boyunca hərbi gərginlik, COVID-19 infeksiyasının yayılması, Avropada iqtisadi məcburiyyət və “borc tələsi” diplomatiyası – Fransa və Almaniya kimi aparıcı aktorların ABŞ-ın daha sərt yanaşmasından yan keçməsini getdikcə çətinləşdirir. Hər şeydən əvvəl, Ukrayna müharibəsi daha geniş Avropa ictimaiyyətini bir yerdə qalmağa məcbur etdi və Avropa Rusiya və/yaxud Çinlə gələcək hər hansı ünsiyyətdə ehtiyatlı davranır. Müharibə, həmçinin Avropada ABŞ-ın qlobal siyasətdəki rolu ilə bağlı daha çox məlumatlılığı artırdı və transatlantik əlaqələrin gücləndirilməsinə yenidən maraq yaratdı.

Çinin “Asiya NATO-su” qorxusu fonunda NATO-nun genişlənməsinə qarşı çıxması

Pekinin Qərbə yönəlik xarici siyasi dünyagörüşü Çinin XIX əsrin ortalarından XX əsrin ortalarına qədər müstəmləkəçi güclərin əli ilə “əsrlik alçaldılma” (bainian guochi ) keçirməsi anlayışından çox təsirlənir. Bu fakt uzun müddətdir ki, Çin Kommunist Partiyası (ÇKP) tərəfindən də təbliğ olunur.

1999-cu ildə Kosovo müharibəsi zamanı 3 çinli jurnalistin ölümü ilə nəticələnən ABŞ-ın Belqraddakı Çin səfirliyini bombalamasından sonra NATO-ya inamsızlıq artıb. O vaxtdan bəri Pekin ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi təhlükəsizlik blokunun ona “qan borcu” olduğunu iddia edir. Prinsipcə, Çin müttəfiqlik sistemlərinin genişlənməsini dəstəkləmir. 2019-cu ildə Çin yaydığı bəyanatda “soyuq müharibə zehniyyətinə” qarşı olduğunu ifadə edib və çoxtərəfli ittifaqlar üzərində ikitərəfli dialoqları və tərəfdaşlıqları vurğulayıb.

Pekin üçün NATO-nun Şərqə genişlənməsi 1990-cı illərdən bəri Amerikanın bütün Avropa qitəsində mövcudluğunun tədricən möhkəmlənməsinin təzahürüdür. O zaman Pekin ABŞ-Çin münasibətlərinin pisləşməsi və ABŞ-ın Cənubi Koreya və Yaponiya ilə yaxınlaşmasının artması nəticəsində qonşuluğunda ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi oxşar təhlükəsizlik blokunun yaranmasından narahatlığını ifadə edirdi. 2000-ci illərdə NATO-nun genişlənməsi Çin üçün “ikinci dərəcəli milli maraq” olsa da, o, xüsusən də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi fonunda geniş müzakirə edilir.

Hazırda Pekin Rusiyanın Şərqi Avropada “bölünməz təhlükəsizlik prinsipi”nə əsaslanan “qanuni təhlükəsizlik narahatlıqlarını” dəstəkləyərək, “NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsinin beş dalğası”na qarşı çıxmaqla, Kremlin NATO ilə bağlı hekayələrini təkrarlayır. Bu ritorik dəstək prezident Vladimir Putinin Ukraynaya hücumla bağlı şübhəli tarixi əsaslandırmasına etimad göstərib. ÇKP dəfələrlə NATO-nu “dəyişən şəraitə uyğunlaşmalı” Soyuq Müharibə qalığı kimi xatırladıb və bildirib ki, Avropa “balanslaşdırılmış, effektiv və davamlı” təhlükəsizlik mexanizmi yaratmalıdır.

Bu arada, NATO Hind-Sakit Okean regionunda əhatə dairəsini genişləndirib, dörd Asiya-Sakit Okean tərəfdaşı - Avstraliya, Yaponiya, Cənubi Koreya və Yeni Zelandiya ilə əlaqələri dərinləşdirib. Bundan əlavə, “Quad”ın (Avstraliya, Hindistan, Yaponiya və ABŞ) uğurlu dirçəlişi və AUKUS (Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ) kimi yeni təhlükəsizlik mexanizmlərinin ortaya çıxması Çinin uzun müddətdir ki, Qərbin Pekinin yüksəlişinə mane olmağa çalışan və bununla da qlobal sülh və sabitliyə təhlükə yaradan “soyuq müharibə zehniyyəti canlandırması” barədə inamını gücləndirdi. Məsələn, xarici işlər naziri Vanq Yi builki Münhen Təhlükəsizlik Konfransında etdiyi çıxışında “məlum böyük dövlətin Soyuq Müharibə zehniyyətini canlandırdığı və bloklar arasında qarşıdurmanı qızışdırdığı” iddiası ilə ABŞ-ın xarici siyasətini dolayısı ilə tənqid etdi.

ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi AUKUS kimi son təhlükəsizlik təşəbbüsləri ABŞ dövlət katibinin keçmiş müavini Stiven Biqunun “Hind-Sakit okean NATO-su haqqında boş söhbətlər” kimi xarakterizə etdiyi “Asiya NATO-su” ilə bağlı Çinin narahatlığını gücləndirdi. Hökmran qlobal hegemonu sıxışdırmağa çalışan “inqilabçı revizionist güc” kimi Çinin əsas narahatlığı ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi hərbi-təhlükəsizlik arxitekturasının artan gücüdür və buna özünün qlobal ambisiyalarına qarşı əsas maneə kimi baxır. O zaman sual yaranır: Qərbin Çinə qarşı artan antipatiyası Moskva və Pekini strateji üçbucaqda yaxınlaşdıracaqmı? Pekindəki Çin və Qloballaşma Mərkəzinin (CCG) təsisçisi və direktoru Vanq Huiyao məqaləsində Qərbin ABŞ-Rusiya-Çin “üçqütblülüyü”nün dirçəldilməsinə verdiyi vurğunu “sıfır məbləğ” perspektivi kimi rədd etdi. Pekin, həmçinin Rusiyanın Ukraynadakı hərbi əməliyyatlarında Çinin rolu ilə bağlı yayılan “dezinformasiya” və “şayiələri” ABŞ-ın “oyunu” kimi rədd edib.

Daha geniş şəkildə desək, Çinin NATO ilə bağlı yanaşmasına onun Avrasiyadakı geostrateji ambisiyaları da təsir edir, burada o, “Bir Kəmər Bir Yol” Təşəbbüsünün (BRI) mühüm komponenti olan İpək Yolu İqtisadi Kəməri vasitəsilə nüfuzunu genişləndirməyə çalışır. Nəticədə Çin Avrasiya bazarını tamamilə Rusiyanın ixtiyarına buraxmağın tərəfdarı deyil. Eyni zamanda, Çin üçün Rusiya ilə tərəfdaşlıq həm strateji çəkindirici, həm də hökm sürən Amerika və ya Qərbin hökmran olduğu nizama meydan oxumaq vasitəsidir.

Doğru və Seçici Çoxtərəflilik

Çin-Rusiya tərəfdaşlığının məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, Pekin və Moskva Qərbin ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan “seçici çoxtərəflilk”dən fərqli olaraq “əsl çoxtərəflilik” yaratmaq üçün əməkdaşlıq etmək niyyətlərini bir daha təsdiqləyiblər. 2022-ci ilin yanvarında Ümumdünya İqtisadi Forumundakı çıxışında Prezident Si Cinpin bir daha qeyd etdi ki, “dinc yanaşı yaşama” və “qazan-qazan” prinsipləri ilə bu çoxqütblü vizyona nail olmaq üçün “soyuq müharibə zehniyyətindən” və yeni iqtisadi yanaşmalardan imtina etmək lazımdır. Si Cinpinin fikrincə, “eksklüziv kiçik dairələr və ya bloklar” dünyanı qütbləşdirməyə və “digər ölkələrin iqtisadi və texnoloji tərəqqisini saxlamaq üçün milli təhlükəsizlik konsepsiyasını həddən artıq genişləndirməyə, ideoloji ziddiyyətləri qızışdırmağa, iqtisadi, elmi və texnoloji məsələləri siyasiləşdirməyə və ya silahlandırmağa” cavabdehdirlər. Sinin sözləri ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi mövcud müttəfiqlik sistemini və öz növbəsində NATO-nu “seçici” çoxtərəfli (kollektiv) təhlükəsizlik sisteminin ən yaxşı nümunəsi kimi açıq şəkildə tənqid edir. Çinin “əsl çoxtərəfliliyə” önəm verməsinin nəticəsi olaraq, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) və Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) Pekinin bundan sonra da təşviq edəcəyi iki çoxtərəfli qurumdur. Əslində, hər iki qrup ABŞ və NATO-nun 2021-ci ilin avqustunda Əfqanıstandan çıxarılmasından sonra əlavə təcil qazanmış kimi görünür.

Hindistanın həm sonuncu, həm də Dördlüyə üzv olmasına görə Pekin KTMT və ŞƏT arasında fərq qoysa da, Çin hələ də Hindistanın “əsl çoxtərəfliliyin” inkişafında rolunun olduğunu qəbul edir, xüsusən də Yeni Dehli ilə Moskva arasında “xüsusi əlaqələr” var. Faktiki olaraq, Çin Hindistanı çoxqütblü dünya düzənində “əsl çoxtərəfliliyi” təşviq edən, bir sıra üst-üstə düşən beynəlxalq qruplaşmalara daxil edib. Pekin RIC (Rusiya-Hindistan-Çin) üçtərəfli, BRICS (Braziliya-Rusiya-Hindistan-Çin-Cənubi Afrika) və AIIB (Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı) vasitəsilə Rusiya və Hindistanla əlaqələri sıxlaşdırmağa çalışır.

Nəticə

Çin dövlət mediası ardıcıl olaraq transatlantik ittifaqı gözdən salmağa çalışır, bunu bir neçə hadisə ilə əsaslandırır: Əfqanıstanda “Taliban”ın hakimiyyətə qayıdışı, Çin-Avropa İnvestisiya üzrə Hərtərəfli Saziş (CAI) danışıqları, AUKUS-un imzalanmasından sonra ABŞ-Fransa münasibətlərində yaranan çatlar və Ukrayna münaqişəsi. Pekinin məqsədi Brüsseldə Vaşinqtona qarşı inamsızlıq aurasını gücləndirməkdir. Müzakirə üçün deyək ki, Çin NATO-ya qarşı durmaq üçün bütün diqqətini ŞƏT-ə (məhdud şəkildə olsa da) yönəldə bilər. Təşkilat üzvləri birgə hərbi təlimlərdə iştirak etsə də, o, hərbi ittifaq deyil. Bununla belə, Çindən daha çox Qərbə üstünlük verən Hindistanın ŞƏT-ə üzvlüyü Pekinin bu təşkilatı NATO-ya qarşı istifadə etmə perpektivinə mane olur.

Buna baxmayaraq, Sinin demokratiya, suverenlik və insan haqları da daxil olmaqla beynəlxalq siyasət və nizamın ÇKP-nin səlahiyyətində olan eksklüziv versiyasını vurğulayan “əsl çoxtərəflilik” və “yeni beynəlxalq münasibətlər növü” üçün təkan verməsi son nəticədə Pekinin öz hegemonluğunun açılmasını nəzərdə tutur.