Baydenin Nüvə Strategiyası Çinin qarşısını ala biləcəkmi?

Administrasiya üçün ən vacib olanı ABŞ-ın nüvə silahlarına nəzarət sövdələşmələri ilə bağlı liderliyini qaytarmaq tələbidir (bu, çəkindirici tələblərə uyğun ola və ya olmaya bilər).

Görünür, bu siyasətin ən azı dörd aspekti var: Birincisi, 1987-ci il Orta Mənzilli Nüvə Qüvvələri (INF) Müqaviləsini geri qaytarmaq, ikincisi, əvvəlcə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Proqramı (JCPOA) kimi tanınan İran nüvə sazişini təmin etmək; üçüncü, 2010-cu il Yeni START Müqaviləsini genişləndirmək; dördüncü, birtərəfli qaydada ABŞ nüvə qüvvələrini 1000 və ya daha az döyüş başlığına endirmək.

Ruslar INF müqaviləsini ardıcıl olaraq pozdular və beləliklə, yalnız bir iştirakçı ilə - Vaşinqtonla müqaviləyə sadiq qalmağa davam etmək qeyri-mümkün oldu.

İranla nüvə sazişi də eyni nümunəyə uyğundur. Elm və Beynəlxalq Təhlükəsizlik İnstitutunun təhlilləri bunu İranın 2015-ci il JCPOA-nın ilkin şərtlərinə heç vaxt tam əməl etmədiyini, xüsusən də İranın nüvə silahı texnologiyası üzrə əvvəlki fəaliyyətini Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə (MAQATE) açıqlamaması ilə izah edir. MAQATE bu məqama faktiki olaraq məhəl qoymadı, lakin ondan JCPOA çərçivəsində İranın hər hansı əvvəlki nüvə işlərini yoxlamaq tələb olunur.

Yalnız İsrailin İranın nüvə sənədləri ilə dolu anbara basqını və onların sonradan açıqlanması Tehranın nüvə silahı texnologiyasını toplamaq üçün əhəmiyyətli səylərini ifşa etdi. ABŞ milli kəşfiyyatının keçmiş rəisi general Maykl Haydenin sözləri ilə desək, İran “sənaye gücünə malik nüvə dövlətinə” çevrilib və JCPOA buna mane olmayıb, əksinə, bunu asanlaşdırıb.

Beləliklə, Birləşmiş Ştatlar JCPOA-dan çıxsa da, bunu prinsipcə silahlara nəzarət sazişlərinə qarşı hər hansı düşmənçilik nəticəsində deyil, bu nüvə sazişinin İranın nüvə silahı potensialını təmin etməsinə çox az mane olduğuna görə edib.

Yeni START Müqaviləsinə gəlincə, Tramp administrasiyası sazişə sadiq qaldı və indi Bayden administrasiyası onu əlavə beş il müddətinə uzadıb. Buna görə də Yeni START Müqaviləsinin hansı aspektinin gücləndirilməsinə ehtiyac olduğu aydın deyil. Birləşmiş Ştatlar öz şərtlərinə ciddi şəkildə riayət edib və riayət etməyə davam edir, buna baxmayaraq üç-beş Rusiya strateji nüvə sistemi istehsaldadır. Bu, yeni START ilə məhdudlaşdırılmır.

Beləliklə, Vaşinqton dünyanı silahlara nəzarət edilən gələcəyə aparmaq istəsə də, onun bunu necə etmək niyyətində olduğu aydın deyil. Birləşmiş Ştatlar INF Müqaviləsini Rusiyaya əməl etmədən necə bərpa edə bilər? Konqres yeni və ya düzəliş edilmiş JCPOA-nı (qanunla tələb olunduğu kimi) necə təsdiqləyəcək ki, Amerikanın Yaxın Şərqdəki tərəfdaşları üçün əsas təhlükələr yaratmasına mane olsun? İran qurumlarını ABŞ-ın xarici terrorçu siyahısından çıxarmaq olar?

Əgər Birləşmiş Ştatlar Rusiya və ya hətta Çinlə nüvə silahlarına dair yeni saziş imzalamaq istəyirsə, bəzi suallara və (Konqresin) narahatlığına əvvəlcədən cavab verilməlidir. Həqiqətən də, strateji silahlara nəzarət üzrə hər hansı yeni saziş aşağıdakıları nəzərə almalıdır: Rusiyanın bütün nüvə silahları, o cümlədən minlərlə taktiki, teatr nüvə sistemi.

2030-2040-cı illərdə Çinin davam edən, “nəfəs kəsən” nüvə silahlarının istehsalının müxtəlif şəkildə 1000-2500 döyüş başlığına çatacağı proqnozlaşdırılır.

Rusiya və Çinin gördüyü işlərdən asılı olmayaraq, ABŞ-ın hər hansı birtərəfli silah nəzarəti tədbirləri bu baxımdan qiymətləndirilməlidir.

Məsələn, 2023-cü maliyyə ilinin təklif etdiyi büdcəsində administrasiya Hərbi Dəniz Qüvvələrinin təklif etdiyi qısa mənzilli, nüvə silahı olan qanadlı raketi və B-2-nin daşıdığı meqaton sinif B-83 bombasını ləğv edir.

Tərksilah tərəfdarları yeni “Sentinel” quru əsaslı qitələrarası ballistik raket layihəsini dayandırmaq və ABŞ-ın strateji çəkindirici qüvvələrini 55 faiz azalma ilə 1000 və ya daha az nüvə silahına endirməklə birtərəfli ixtisarlara təkan verməyə davam edir.

Bununla belə, Birləşmiş Ştatlar “silahlara nəzarət etmək” niyyətində olsa da, eyni zamanda yuxarıda qeyd olunan ixtisarlardan başqa, əvvəlki iki administrasiyanın nüvə çəkindirmə siyasəti üçün modernləşdirilmənin çox hissəsini qüvvədə saxlayan 2023-cü maliyyə ili büdcəsini də irəli sürür. Əslində, Konqres keçmiş nüvə çəkindirmə qüvvələrinin büdcələrinə təvazökarlıqla vəsait əlavə edib.

Nəticə etibarı ilə, tərksilah tərəfdarlarının bəzi ideyalarını qəbul etməklə və eyni zamanda nüvə modernləşdirilməsinə davam etməklə administrasiya Birləşmiş Ştatların müttəfiqlərinə və düşmənlərinə ziddiyyətli siqnallar verə bilər. Ruslar və çinlilər təklif olunan birtərəfli güzəştləri qəbul edə və ABŞ-a əvəzində heç nə verə bilməzdilər. Lakin ABŞ-ın NATO-da və Qərbi Sakit Okeandakı müttəfiqləri bu birtərəfli tədbirlərin onların ABŞ-ın nüvə çəkindirmə siyasətinə necə təsir edəcəyinə diqqət yetirmədən həyata keçiriləcəyini hiss edə bilər. Administrasiyanın “ilk istifadəyə icazə verilmir” (NFU) nüvə doktrinasını qəbul etməyi nəzərdən keçirməsi Amerikanın müttəfiqlərini narahat etdi və buna cavab olaraq administrasiya bu doktrinadan imtina etdi.

“Silahlara nəzarətin” gücləndirilməsinə diqqət yetirməklə, administrasiya müdrikcəsinə həm uyğun olmayan Rusiya teatr sistemlərini, həm də bütövlükdə böyüyən Çin arsenalının qarşısını ala bilər. Bu uğurlu olarsa, ABŞ-ın təhlükəsizliyini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıra bilər. Bununla belə, ABŞ və Rusiya əvvəlcə öz nüvə ehtiyatlarını Çinin indiki səviyyəsinə endirməyincə, görünür, Çin rəsmiləri nüvə silahlarına nəzarətdə maraqlı olmayacaq.