Süni Zəkanın tarixi

70 il sonra hər hansı bir maşın Turinq testini keçmədiyi üçün bu məşhur sualın cavabı hələ də “yox”dur.

Turinq “insan kompüteri tərəfindən həyata keçirilə biləcək hər hansı əməliyyatı həyata keçirmək üçün nəzərdə tutulan” maşınlarla maraqlandığını bildirib. Başqa sözlə, o, kompleks rəqəmsal maşınlarla maraqlanırdı.

Düşünən rəqəmsal maşının yaradılması maşınların təkamülü məsələsi olduğundan maşın tarixinin lap əvvəlindən başlamağa ehiyac var.

Maşınların tarixi

Maşın işləyən cihazdır. Mühəndislik baxımından “işləmək” enerjini bir obyektdən digərinə ötürmək deməkdir. Maşınlar daha çox güc tətbiq etməyimizə və/və ya işi daha səmərəli etməyimizə imkan verir, nəticədə daha çox iş görülür.

Müasir maşınlar (məsələn, “Boston Dynamics” şirkətinin “Atlas” robotu kimi) hidravlik birləşmələr, pistonlar, dişli çarxlar, klapanlar və s. daxil olmaqla yüzlərlə hissədən istifadə edərək öz-özünə sabitləşmə və ya hətta geri qayıtmaq kimi kompleks tapşırıqları yerinə yetirir.

Sadə maşınlar

“Sadə maşınlar” təkər, ling, blok, maili səthlər, paz və vintlər daxil olmaqla əvvəlki tərifimizə uyğundur. Əslində bütün mexaniki maşınlar bu altı sadə hissənin birləşməsindən hazırlanır.

“Atlas” yalnız mexaniki maşın deyil, eyni zamanda rəqəmsal maşındır.

Sadə mexaniki maşınların milyonlarla yaşı var. Məsələn, “daş alətlər [paz növü] insan cəmiyyəti qədər köhnədir” və arxeoloqlar “1,5 ilə 2 milyon il əvvəl” adi daşdan düzəldilən alətlər aşkarlayıblar.

Kompleks maşınlar

Sadə maşınların kombinasiyasından əl arabasından velosipedə, mexaniki robota qədər hər şey düzəltmək üçün istifadə edilə bilər.

Əslində mexaniki robotların ilkin nümunələri 3000 il əvvələ aiddir.

Eramızdan əvvəl V əsrdə yazılmış Li-tzu adlı Daoist mətndə Çjou sülaləsinin kralı Mu (e.ə. 1023–957) ilə Yen Şi adlı mühəndis arasında baş tutan görüşdən danışılır. Görüş zamanı Yen Şi krala insan ölçüsündə və insan şəklində olan mexaniki avtonom hədiyyə edib:

“Kral heyrətlə heykələ baxdı. Hər kəs onu canlı bir insan olaraq qəbul eləsin deyə başını yuxarı və aşağı sürətlə hərəkət etdirirdi. Mühəndis çənəsinə toxundu və mükəmməl tonda oxumağa başladı. O, heykəlin əlinə toxundu və möhtəşəm zamanlama ilə müxtəlif pozalar verməyə başladı… Tamaşa sona yaxınlaşarkən, robot gözlərini qırpdı və iştirak edən qadınlara doğru irəlilədi, bundan sonra kral qəzəbləndi və Yen Şinin yerindəcə edam edilməsini istədi, Yen Şi ölümcül qorxu içərisində anında əslinin nə olduğunu göstərmək üçün robotu parçaladı. Həqiqətən, robotun yalnız dəri, taxta, yapışqan və lak konstruksiyası olduğu ortaya çıxdı”.


Padşah soruşdu: “Məgər ola bilər ki, insan bacarığı [maşın yaratmaqda] böyük təbiətin müəllifi [Tanrı] ilə eyni olsun?”

Başqa sözlə, Turinain maşınların insanları təqlid edə biləcəyi sualı əslində min illərdir dövriyyədədir.

Eyni zamanda, Yunan alimləri geniş çeşidli avtomatlar yaradırdılar. Tarentli Arxitas (təqribən e.ə. 428-347) quş şəklində süni, buxarla hərəkət edən uçan cihaz olaraq xarakterizə edilən təxminən 200 metr uça bilən mexaniki quş yaratmışdı.

“Arxitas mexaniki ustalıq və sənətkarlıqla uçan göyərçinin taxtadan modelini düzəltmişdi”.

Bəzi müasir tarixçilər buna kəndirlərdən asılı qalmağın kömək etdiyini düşünürlər, lakin hər halda bu maşın yaratmaq üçün açıq bir cəhd idi.

Digər bir Yunan alimi Dedal hərəkət edən heykəllər yaratmışdı: “Dedalın özü hərəkət edə biləcək qədər canlı olan heykəllər yaratdığı deyilir”.

İlk “ququklu” saat (müyyən saatlarda bir quşun saatdan çıxaraq oxuması – red.) “İskəndəriyyənin yüksəlişi və süqutu: Müasir dünyanın doğulduğu yer” (səhifə 132) kitabında belə təsvir edilir:

“Tezliklə Ktesibiosun saatları bir neçə cihazı zənglərdən kuklalara, mexaniki göyərçinlərə qədər idarə edərək hər saatın keçməsini qeyd edən mahnıları idarə edirdi – bu, ilk “ququklu” saat idi!”

Əsrlər boyu külək enerjisi ilə hərəkət edən maşınlar kimi avtomatlar yaratmaq üçün getdikcə daha mürəkkəb tərtibatlardan istifadə olunurdu.

Proqramlaşdırılabilən kompleks mexaniki maşınlar

İlk qeydə alınmış proqramlaşdırılabilən kompleks mexaniki maşın bizim əsrin IX əsrinə təsadüf edir:

“Proqramlaşdırılabilən bir maşının ən erkən dizaynı IX əsrdə Bağdaddakı Musa qardaşları tərəfindən təsvir edilən avtomatik fleyta çalan idi”.

Bu həm də “özü ilə oynayan alət” kimi təsvir edilib. Bu cihazlarla bağlı kitablardan biri Vatikan Kitabxanasında saxlanılır.


Mexanik Hesablama Maşınları

Müasir süni zəkaya aparan uzun yolun digər bir addımı mexaniki hesablama maşınlarının yaradılması idi.

İlk mexaniki kalkulyator XVII əsrin birinci yarısında Vilhelm Şikard tərəfindən istehsal edilib, vurma və toplama qabiliyyətinə malik idi.


Bleyz Paskal tərəfindən hazırlanan növbəti mexaniki kalkulyator çıxma əməliyyatı həyata keçirə bilirdi.

Bu maşınlar Qotfrid Vilhelm fon Leybnits kimi mütəfəkkirlərin aşağıdakı fikri düşünməsinə səbəb oldu

“İnsan təcrübəsinin hər bir sahəsi riyazi düşüncə vasitəsi ilə başa düşülə bilərsə və düşüncə hesablama formasıdırsa, hesablama mexanikləşdirilə bilər, o zaman həqiqətə dair bütün suallar, prinsip etibarilə maşın tərəfindən həyata keçirilmiş hesablama vasitəsi ilə cavablandırıla bilər”.

Bu bir çox cəhətdən bugünkü Ümumi Süni Zəka konsepsiyamıza bənzəyir.

Leybnitsin fikri ondan ibarət idi ki, ümumdünya məntiqi proqramı reallıqla bağlı bütün suallara cavab verə bilər.

Proqramlaşdırılabilən Hesablama Maşınları

1833-cü ildə Çarlz Bebbic analitik maşın təsəvvür etmək üçün IX əsrdəki proqramlaşdırılabilən maşınların və XVII əsrdə hesablama maşınlarının yeniliklərini birləşdirdi: proqramlaşdırılabilən hesablama maşınları ortaya çıxdı.


Bebbic heç vaxt tam maşın düzəldə bilmədi, lakin “perfokart texnikası” daha sonra ilk rəqəmsal maşınlarda istifadə edildi.

Rəqəmsal Maşınlar (Kompüterlər)

Mexanikdən rəqəmsal kompüterlərə keçid müasir dövrümüz üçün böyük sıçrayış idi.

1930-40-cı illərdə “ilk rəqəmsal kompüter” üçün rəqabət aparan bir neçə rəqəmsal kompüter ortaya çıxdı.

ENIAC işləyən ilk kompüter olduğundan 1946-cı ildə istehsalı başa çatan ilk rəqəmsal kompüter hesab olunur.


Digər rəqəmsal kompüterlərə 1943-cü ildə almanların şifrələnmiş mesajlarının şifrəsini açan britaniyalıların “Colossus” adlı maşını və 1942-ci ildə ABC kompüteri daxil idi.

Bu andan etibarən inkişaf daha da sürətləndi və yaddaş, RAM, real vaxt qrafiki və tranzistorlarda proqramların saxlanması kimi nailiyyətlər nisbətən daha tez ortaya çıxdı.

Maşın öyrənmə

Nəhayət, kompleks rəqəmsal maşınların meydana çıxması ilə maşın öyrənmə mövzusunu izah edə bilərik.

Başlanğıcda qeyd edildiyi kimi, maşınların yüksəlişi Alan Turinqi 1950-ci ildə “maşınlar düşünə bilərmi?” sualını verməyə təhrik etdi. Beş il sonra Dartmut Kolleci süni zəka haqqında seminal sənəd çıxardı və sahənin əsas prinsipləri o vaxtdan etibarən oxşar olaraq qaldı.

1955-ci ildə M.L. Minski yazırdı: "Bir “giriş və çıxış funksiyası”ndan birini əldə etmək üçün “sınaq və səhv” prosesi ilə “maşın” öyrədilə bilər. Belə maşın uyğun bir mühitdə yerləşdirildikdə və “müvəffəqiyyət” və ya “uğursuzluq” meyarı verildikdə, “hədəf axtarma” davranışı nümayiş etdirmək üçün öyrədilə bilər".

Başqa sözlə, maşın öyrənmə alqoritmləri qərar qəbul etmək üçün açıq şəkildə proqramlaşdırılmadan “təlim məlumatları” üzərində riyazi modellər qurur.

Kalkulyator ilə maşın öyrənmə (və ya süni zəka) arasındakı əsas fərq budur: Kalkulyator və ya hər hansı avtomat əvvəlcədən təyin olunmuş nəticəyə malikdir. Süni zəka ehtimal olunan qərarlar qəbul edir.

Mexaniki maşın bir neçə maşın komponentinin (məsələn, bloklar, qollar, dişli çarxlar) ziddiyyətə uyğun gələ bilməsi baxımından daha sərt fiziki məhdudiyyətlərə sahibdir, müasir rəqəmsal maşının prosessoruna isə milyardlarla tranzistor sığa bilir.

Əsl “maşın öyrənmə” ifadəsi Artur Samuel tərəfindən 1952-ci ildə uzaqdan öyrənmədən istifadə edərək dama oynamaq üçün kompüter proqramı hazırladıqdan sonra istifadə edilib.


1957-ci ildə Frank Rosenblatt şəkil tanıma məqsədi ilə “Mark I perceptron” adlı ikili təsnifatçıların nəzarətli öyrənmə alqoritmini yaratdı. O, 1958-ci ildə əsərini ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinə təqdim etdikdən sonra “New York Times” qəzeti yazırdı:

““Perceptron” donanmanın gəzə biləcəyini, danışa biləcəyini, görəcəyini, yaza biləcəyini, özünü çoxaltacağını və varlığının şüurlu olacağını gözlədiyi elektron kompüterin embrionudur”.

1958-ci ildə belə tədqiqatçılar həssas süni zəkanın bir gününü təxmin edirdilər.

Daha sonrakı nailiyyətlər arasında, 67-dəki ən yaxın qonşu alqoritmi, 70-ci illərdəki kompüterlərdə əks yayılma (indi dərin neyron şəbəkələrini öyrətmək üçün istifadə olunur), 90-cı illərin əvvəllərində alqoritmləri gücləndirmək, qabaqcıl neyron şəbəkələri (“perceptron” kimi, lakin çoxqatlı) var.

Məlumat və Hesablama Gücü sayəsində inkişaflar

Süni zəkanın aparıcı tədqiqatçısı Endryu Nq son kursunda Süni Ümumi Zəkada demək olar ki, heç bir irəliləyiş olmadığını qeyd edib, ancaq “dar zəka” - “ağıllı səsgücləndirici və ya öz-özünə idarə olunan avtomobil kimi” giriş-çıxış funksiyalarında inanılmaz irəliləyiş əldə edildiyini bildirib.

Yüksək səviyyədə, süni zəka hələ də “x-dən y-ə uyğun funksiyanı öyrənmək”lə məşğuldur.

Son zamanlarda gördüyümüz inanılmaz irəliləyişlər əsasən daha yaxşı (daha keyfiyyətli) məlumatların və daha çox süni zəka mühəndisinin yanında məlumatlarda və hesablama gücündə partlayışla əlaqədardır.

Daha çox məlumat və hesablama gücü təbii olaraq əksər süni zəka modellərinin dəqiqliyini artırır, xüsusən də dərin öyrənmədə.

Süni zəkanın demokratikləşməsi

Süni zəka arxitekturasının, hesablama gücünün və məlumatların təkamülü ilə yanaşı daha zəngin süni zəka alətlərinin çoxalması sayəsində süni zəka son zamanlarda sənayedə güclü yer tutur.

Texnologiyaları daha əlçatan edən vasitələrin ortaya çıxması uzun tarixə malikdir. Məsələn, Qutenberqin mətbu orqanı XV əsrdə biliyi demokratikləşdirdi.


İnternet çağında “Wordpress” və “Wix” kimi “kodsuz” alətlər sayt qurmağı demokratikləşdirdi.

Eyni mövzuda, 50-ci illərdə süni zəka təkliflərindən sonra onilliklər ərzində, süni zəka çox praktik istifadə görmədən, əsasən akademiya ilə məhdudlaşdı.

“TensorFlow” və “Keras” kimi vasitələr daha çox müəssisənin süni zəka tətbiq etməsini mümkün etdi, baxmayaraq ki, onlar hələ də yüksək ödənişli maşın öyrənmə mühəndislərinin istifadəsini tələb edən texnoloji cəhətdən mürəkkəb alətlərdir.

Bu mürəkkəblik məsələsi, elmi mütəxəssislərinin çatışmazlığı süni zəka sistemləri yarada bilənlər üçün yüksək maaşlarla nəticələnir. Nəticədə, FAANGs kimi iri şirkətlər süni zəka sistemlərinin çox hissəsini idarə edirlər.

“Apteo” kimi kodsuz süni zəka alqoritmlərinin meydana çıxması bəzi xərcləri azaldır, eyni zamanda texniki ekspertizaya olan ehtiyacı aradan qaldırır və həqiqətən demokratikləşmiş süni zəkanın ortaya çıxmasına imkan verir.

Kodlaşdırması olmayan süni zəka

Kodlaşdırması olmayan süni zəka vasitəsi bu sahənin demokratikləşməsi yolundakı məntiqi növbəti addımdır.

İlk insanlar 2 milyon il əvvəl daşlarla daha çox iş görə bilmək üçün alətlər düzəltdilər.

Bu gün süni zəka bizim daha səmərəli işləməyimizə imkan verir və bizim üçün iş görə bilər. Kodlaşdırması olmayan süni zəka bu faydaları hər kəsə gətirir. Belə alqoritmlərin artması ilə əlçatan süni zəka dövrünə keçirik.

strategvision.org