Ukrayna Zəmanətli Neytrallıq Planı Yolunda – III HİSSƏ

İşğal edilmiş Ukrayna təzyiq altında ekspansionist Rusiya ilə iki hissədən ibarət saziş üçün danışıqlar aparır: müharibənin dayandırılması şərtləri haqqında ikitərəfli müqavilə və Rusiya və bir sıra Qərb ölkələrinin gələcəkdə Ukraynanın təhlükəsizliyinə birgə təminat verəcəyi başqa bir müqavilə. Birinci müqavilədə Ukrayna daimi neytrallıq (və ya bloksuz) statusunu öhdəsinə götürəcək, bu da Ukraynanı təkcə Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatından (NATO) deyil, həm də Rusiyanın üzvü olmadığı hər hansı hərbi və ya təhlükəsizlik alyansından kənarda saxlayacaq. İkinci müqavilə, mahiyyət etibarı ilə, artıq Rusiyanın Ukraynaya qarşı tətbiq etdiyi razılaşmaya beynəlxalq legitimlik verəcək və şübhəsiz ki, bloklama hüquqları ilə Rusiyanı qarant dövlətlər sırasına yerləşdirəcək. Bu, danışıqlar prosesində və onun son nəticəsində Rusiyaya Ukrayna üzərində əvəzolunmaz üstünlüklər verir.

Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski, onun müşavirləri və parlamentdə çoxluq təşkil edən “Xalqın xidmətçisi” partiyasının liderləri müqavilələrin (imzalanacağı təqdirdə) təsdiq üçün ümumxalq səsverməsinə çıxarılacağını bəyan ediblər. Müqavilələr Ukrayna konstitusiyasına düzəlişlərin edilməsini zəruri edir və bu düzəlişlər də referenduma çıxarıla bilər. Ukrayna rəhbərliyi bir sıra səbəblərə görə bu müqavilələrin ratifikasiyasına və konstitusiyaya müvafiq düzəlişlərin edilməsinə gəldikdə parlamentin səsverməsindən çox, referendumlara üstünlük verəcək.

Bu cür referendumlar Ukraynanın hazırkı siyasi rəhbərliyinə mübahisəli müqavilələrdə ağrılı güzəştlərə görə məsuliyyət yükünü xalqla bölüşməyə imkan verəcək. Bu, demək olar ki, referendum ideyasının arxasında rəhbərliyin səmimi düşüncəsi durur. Lakin rəhbərlik bəzi kritik məqamda Ukrayna üçün qəbuledilməz olan şərtləri rədd etmək üçün referendumdan istifadə edə biləcəyini başa düşə bilər.

Prezident Zelenskinin sözlərinə görə, Rusiya Ukraynanın ilk addımı atmasını və konstitusiyasına düzəlişlər etməsini, Ukraynanın NATO-ya üzv olmaq öhdəliyindən imtina etməsini və onu daimi neytrallıq (yaxud bloksuz status) öhdəliyi ilə əvəz etməsini istəyir. Beləliklə, Rusiya qüvvələri 23 fevral 2022-ci il tarixindən sonra ələ keçirilən Ukrayna ərazilərindən geri çəkiləcək (bu şərt Dnestryanıda 1990-cı illərdən bu günə qədər və Donbasda 2014-cü ildən 2022-ci ilin fevralına qədər tətbiq edilən şərtlərə bənzəyir). Bu şərtdən qaçmaq üçün Zelenski fərqli ardıcıllıq təklif edir: o, Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə ikitərəfli müqaviləni imzalayır, rus qoşunları 23 fevral mövqelərinə çəkilir və yalnız bundan sonra Ukrayna konstitusiya dəyişikliklərini referenduma çıxarır.

Zelenskinin mövqeyi Rusiya tərəfindən işğal edilmiş Donbasın statusunun hələ bir müddət mötərizədə qalmasını nəzərdə tutur. Bununla belə, Ukrayna referendumlarında Rusiyanın tələb etdiyi konstitusiya dəyişikliklərinin qəbul edilməyəcəyi ehtimalı barədə danışılmır. Prezident Aparatı indi bu cür fikirlər barədə müzakirələr apara və ya aparmaya bilər, amma bu, qəbul edilməyə bilər.

Ukraynanın Rusiya ilə danışıqlarda nümayəndə heyətinə eyni vaxtda başçılıq edən “Xalqın xidmətçisi” parlament partiyasının sədri David Araxamiya həmin danışıqlarda eyni ardıcıllığı təklif edir, Ukraynanın BMT-dəki daimi nümayəndəsi Sergey Kislitsa da bu barədə BMT Təhlükəsizlik Şurasına məlumat verib.

Ukrayna konstitusiyasına və qanunvericiliyinə görə, müharibə zamanı və ya fövqəladə vəziyyət zamanı referendum keçirilə bilməz. Bu, Kiyevin Ukraynanın müqavilələri və konstitusiyaya düzəlişləri ratifikasiya etməsindən sonra deyil, 23 fevral mövqelərinə bütün növ döyüş əməliyyatlarının tamamilə və yoxlanıla bilən şəkildə dayandırılmasını və rus qoşunlarının çıxarılmasını tələb etmək üçün istifadə edə biləcəyi sövdələşmə kartıdır.

Bundan əlavə, Ukrayna referendumu müqavilələrin imzalandığı tarixdə fevralın 23-dən sonra hələ də Rusiyanın işğalı altında olacaq istənilən əraziləri əhatə etməlidir. Ukraynanın həmin ərazilərində Rusiyanın işğalı altında keçirilən referendum beynəlxalq hüquqa əsasən etibarsız olacaq və nə qarant ölkələr tərəfindən tanınmayacaq, nə də sonuncular öz parlamentlərində zəmanətlər haqqında müqaviləni ratifikasiya etməyəcəklər. Zelenskiyə görə, Ukrayna və qarant ölkələrin parlamentləri rus qoşunları fevralın 23-də öz mövqelərinə geri çəkildikdən sonra zəmanət müqaviləsini ratifikasiya edəcəklər. Bu mülahizə Rusiyanı öz qoşunlarını fevralın 23-nə qədər geri çəkməyə sövq edə bilər, bununla belə, Rusiya bu geri çəkilməyə zəmanət vermək üçün müqavilələri kifayət qədər öz xeyrinə formalaşdıracaq.

Rusiya, həmçinin Ukraynanın Donetsk və Luqansk separatçılarının “müstəqilliyini” və Krımın Rusiya Federasiyasına “qoşulmasını” tanımasını istəyir. Rusiya qüvvələri hazırda “DXR” və “LXR-in” ərazilərini Ukraynanın dərinliklərinə qədər genişləndirməkdədir. Moskvanın bu ərazilərlə bağlı siyasi tələbləri Ukrayna konstitusiyasında dəyişikliklərə də səbəb olacaq, çünki Donetsk və Luqansk əyalətləri, Krım Muxtar Respublikası və Sevastopol şəhəri konstitusiyada təsbit olunub. Kiyev Krım və Sevastopolla bağlı həll yolunun 15 il təxirə salınması ilə bağlı danışıqlar aparmağa ümid edir.

Nəhayət, bu konstitusiya müdafiə mexanizmləri və manevr imkanları palliativ və zərərin məhdudlaşdırılması tədbirləridir. Danışıqlar prosesi açıq şəkildə Ukraynaya qarşı cərəyan edir, eyni zamanda Ukraynanın öz ərazisindəki hərbi dalanı Rusiyanın danışıqlar masasında üstünlüyünü əvvəlcədən müəyyənləşdirir.