Qlobal üfüq tutqun görünsə də, ABŞ üçün əlverişli inkişaf var – Kiyev ətrafında gözlənilməz nəticələr

Qərbin əvvəllər görünməmiş birliyi və böyük reaksiyası
Rusiyanın 2008-ci ildən bəri hərbi avantürizmini nəzərə alsaq, təkcə NATO-nun mövcudluğunun deyil, həm də onun 1999-cu ildən şərqə doğru genişlənməsinin başa düşülməsi.

Bu hadisələr artıq böyük diqqət cəlb edir.

Bununla belə, qlobal geosiyasətə, beynəlxalq əməkdaşlığa və Şərq-Qərb münasibətlərinə uzunmüddətli təsir göstərəcək digər mühüm nəticələr də var ki, onlar layiq olduqları diqqəti görmürlər, bəlkə də onları etiraf etməklə Qərb birliyinin bu anı zəiflədə biləcəyindən ehtiyat edilir.

Əvvəlcə beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi ilə bağlı bir neçə cümlədən başlayaq. Bu müharibənin niyə baş verdiyinə dair dominant izahatların əksəriyyəti ya konstruktivizmə, ya da psixologiyaya əsaslanır. Konstruktivistlər iddia edirlər ki, Rusiya prezidenti Vladimir Putin həm rusları, həm də ukraynalıları eyni etnik-dini sivilizasiyanın üzvləri olaraq (etnik cəhətdən slavyan və dini baxımdan xristian ortodoksal) “Ruskiy Mir” (hərfi mənada rus dünyası) kimi təsvir edən Rusiya imperiyası haqqında təsəvvürə malikdir. Putinin dünyagörüşü böyük ölçüdə bu ideya ilə formalaşır. Bu işğalın məqsədi həmin təsəvvür edilən şəxsiyyəti reallığa çevirməkdir. Ukraynanın Qərbə (Avropa İttifaqı və NATO) inteqrasiyası onu Rusiyanın sivilizasiya qambitindən ayıracaq. Beləliklə, rus işğalı Moskvada ümumi sivilizasiyanın müdafiəsi kimi başa düşülür.

Bayden administrasiyası və müttəfiqləri Putinin qismən məyusluqdan və qismən də pandemiya ilə əlaqəli təcriddən dəli olduğu nəzəriyyəsini irəli sürdülər. Bu işğal onun ağıl və reallıq üzərində idrakını itirdiyini göstərir. Amma bu inandırıcı deyil. Çünki əgər Putin həqiqətən də nüvə silahından istifadə edəcək cürətə sahib olan bir adamdırsa, onda Qərb niyə onu cəzalandırmaq və Rusiyanı incitmək məqsədi daşıyan gündəlik hərəkətləri ilə onu təhrik edir? Maraqlıdır onu dəli olmağa təhrik edə bilərlər? Əminəm ki, hətta onun dəli olduğunu iddia edən siyasətçilər də buna inanmırlar. Əgər həqiqətən də bunu etsəydilər, o zaman onu gərginləşdirməyə yox, sakitləşdirməyə, dəlinin barmağını nüvə tətiyindən çıxarmağa çalışacaqdılar. Bu nəzəriyyəni inkar edən faktiki psixoloqlar da var.

Əminəm ki, konstruktivist arqumentlərin əsası var. Sivilizasiya və teoloji narahatlıqlar həqiqətən də Putinin NATO-nun genişlənməsi nəticəsində nəyin təhlükə altında olduğu barədə düşünməsində rol oynayır. Lakin görünür, NATO-nun şərq istiqamətində davamlı genişlənməsi və Qərbin Ukrayna ilə hərbi əlaqələrinin təhlükəsizlik dilemması və nəticədə Rusiyanın reaksiyasına necə səbəb ola biləcəyini araşdırmamaq cəhdi var. Çikaqo Universitetinin professoru Con Merşeymer bu arqumenti səsləndirən ən məşhur şəxsdir. Liberallar NATO-nun dirçəlməsindən məmnun ola bilərlər, lakin onlar Rusiyaya sanksiya tətbiq etmək üçün çoxlu imkanlarla belə dramatik şəkildə vurğulanan, yaşadığımız bir-birindən asılı dünyanın nə üçün bu müharibənin qarşısını almadığını və niyə daim genişlənən NATO-nun bizi uçurumun kənarına çıxardığını soruşmalıdırlar. Dəli ritorikası liberal nizamın və liberal BM nəzəriyyələrinin uğursuzluqlarının müzakirəsini istisna edir.

Ciddi şəkildə qeyd olunmayan nəticələr olduqca narahatedicidir. Qərbin Rusiyaya reaksiyası Almaniyanı sərbəst buraxdı; Almaniya kansleri Olaf Scholz Almaniyanın müdafiə xərclərinə 110 milyard dollardan çox xərcləyəcəyini və müdafiə büdcəsini ÜDM-in 2 faizinə çatdıracağını açıqlayıb. Satınalma siyahısına nüvə bombası daşımaq üçün təchiz edilmiş 35 F-35A döyüş təyyarəsi daxildir. Alman mediası bu inkişafı paradiqma dəyişikliyi kimi alqışlayır. Artan müdafiə xərcləri Almaniyanı ABŞ və Çindən sonra dünyada üçüncü ən çox müdafiəyə xərcləyən ölkəyə çevirəcək. Tezliklə Avropada böyük bir Avropa hərbi gücü olacaqmı? Biz hərbi cəhətdən güclü və nüvə silahına malik Almaniya istəyirik? Birləşmiş Ştatlar Buçel Hava Bazasında Almaniyanın idarə edə biləcəyi 20 nüvə silahı saxlayıb.

Qərb iqtisadi qarşılıqlı asılılığı və SWIFT kimi beynəlxalq əməkdaşlıq alətlərini silah kimi istifadə edir. Rusiyaya qarşı tətbiq edilən iqtisadi sanksiyaların məqsədi Rusiya iqtisadiyyatını məhv etmək və Rusiyanın aktivlərini ələ keçirməkdir. Çin və Hindistan kimi qeyri-Qərb dövlətləri bu hadisələri izləyirlər və başa düşürlər ki, əgər nə vaxtsa Qərblə fikir ayrılığı yaranarsa, onlar da Qərbin sanksiyalarının hədəfinə çevrilə bilərlər. Bu, Qərbi digərlərindən ayıracaq və paralel sistemlər yaradacaq təşəbbüslərə təkan verəcək. Hindistan və Rusiya rupi-rubl ticarəti və Çinlə yuana əsaslanan ticarəti müzakirə edirlər. Beynəlxalq qurumlara olan bu inamsızlıq qlobal iqtisadiyyatı daha da sarsıda və iqlim dəyişikliyinə qarşı əməkdaşlığa zərər verə bilər, çünki ölkələr gələcəkdə Qərbin onlara qarşı silahlandıra biləcəyi qurumlara qoşulmazan əvvəl iki dəfə düşünəcəklər.

Ukraynaya dəstək üçün görünməmiş Qərb birliyinin üzə çıxardığı reallıqlardan biri irqçilik və ya ağ populist millətçilik və qondarma liberal nizamın əsasını təşkil edən mənəvi ikiüzlülükdür. Suriya və ya Çeçenistanda Rusiyanın qəddarlığının qurbanları üçün heç vaxt mümkün olmayan siyasi cavablar indi ukraynalılar üçün əlçatandır. Ruslar xəstəxanaları bombalayanda sanksiyalar ardınca sanksiyalar tətbiq olunur. İkiüzlülük açıq-aşkar görünür. Macarıstan və Polşa suriyalı qaçqınları kənarda saxlamaq üçün tikanlı məftilli maneələr qururdular, lakin ukraynalıları qucaq açıb qarşılayırlar. Media və liderlərin bəyanatlarında iraqlılardan və ya əfqanlardan fərqli olaraq “mədəni”, təhsilli, mavi gözlü ukraynalıların əzablar çəkdiyini ifadə edən sözlər tez-tez eşidilir. Qərb rəhbərliyi bu açıq-aşkar irqi ikiüzlülük hallarına dözsə də, dünyanın qalan hissəsi buna diqqət yetirir. Liberal nizam indi ukraynalılar üçün işləsə də, onun etibarlılığı və davamlılığı qlobal miqyasda azala bilər.

Müsbət baxılan narahatedici yeni bir inkişaf da var: Qərb cihadının ortaya çıxması, şəxsiyyət siyasəti ilə motivasiya edilən müharibələrdə vuruşmaq üçün dünyanı gəzən xarici döyüşçü. Hazırda Ukraynada 20 mindən çox əcnəbi döyüşçü var. Müharibə bitəndə bu döyüşçülərin aqibəti necə olacaq. Bəziləri ölə, yaralana və post-travmatik stress pozğunluğundan əziyyət çəkə bilər. Onlar irqi ayrı-seçkilik, sol və sağ populizm, tənəzzülə uğrayan demokratiya və xəstə iqtisadiyyatlarla üzləşən ölkələrə qayıtdıqda hansı rolu oynayacaqlar? Beləliklə, şüşələri açır və içəriyə qaytarılması asan olmayan cinləri buraxırıq.

Qlobal üfüq tutqun görünsə də, ABŞ üçün əlverişli bir inkişaf var. Bu münaqişənin sonunda bizim əlimizdə xeyli kiçilmiş Rusiya və bərk qorxmuş Avropa olacaq. Birincisi Birləşmiş Ştatlara daha az problem yaradacaq, ikincisi isə NATO-ya daha möhkəm bağlı olacaq, ABŞ-ın hərbi mövcudluğuna və liderliyinə daha çox ehtiyac duyacaq. ABŞ silahlarına artan tələbatı da unutmayıb. ABŞ təkcə Finlandiya və Almaniyadan artıq 99 F-35 reaktiv qırıcısı üçün sifariş alıb.