Qərb-Rusiya toqquşması fonunda Prezidentin Kiyevə səfəri: motivlər və nəticələr

Yanvarın 14-də işgüzar səfər hər iki liderin görüşü və ərzaq təhlükəsizliyi, ticarət, kənd təsərrüfatı, enerji və torpaq idarəçiliyi sahələrində əməkdaşlığa dair bir sıra hökumətlərarası sazişlərin imzalanması ilə davam edib. Bununla belə, sammitin bəlkə də ən mühüm nəticəsi “iki dövlətin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində suverenliyi və ərazi bütövlüyünə qarşılıqlı dəstəyi” vurğulayan “Azərbaycan və Ukrayna Prezidentlərinin Birgə Bəyannaməsi”nin dərci olub.

“Biz Ukrayna və Azərbaycan prezidentlərinin Birgə Bəyannaməsini imzaladıq. O, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlər daxilində dövlətlərimizin suverenliyi və ərazi bütövlüyünə qarşılıqlı dəstək verməyə hazırlığı, Qara dəniz-Xəzər regionu və onun hüdudlarından kənarda hibrid təhdidlərə qarşı birgə mübarizəni, sülh və sabitliyi təmin etmək istəyini təsbit edir”, - deyə Prezident Zelenski bildirib.

Xarici siyasət istəklərinin bir qədər fərqli olmasına baxmayaraq, Ukraynanın Avro-Atlantik istəkləri var, Azərbaycan isə beynəlxalq miqyasda və qonşuluğunda böyük güclərin rəqabətini idarə etmək üçün əsasən balanslaşdırılmış yanaşma nümayiş etdirir, hər iki ölkə arasında yüksək səviyyədə əlaqələr mövcuddur. 2014-cü ildən isə Bakı və Kiyev Moskvanın postsovet məkanında artan iddialılığı və yerli separatçı hərəkatların dəstəkləməsi ilə bağlı narahatlıqları bölüşür. Qeyd edək ki, Azərbaycan 2014-cü ilin əvvəlində Krımın Rusiya tərəfindən ələ keçirilməsini heç vaxt qəbul etməyib. Bu, təbii ki, sabiq prezident Serj Sarkisyanın Vladimir Putini ilhaq münasibəti ilə təbrik edən ilk xarici lider olmağa tələsdiyi Ermənistandan fərqli vəziyyətdir. Üstəlik, Bakı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasında Ukraynayönümlü bütün qətnamələri dəstəkləyib.

Bu mühüm münasibətlərin nümunəsi kimi qeyd edək ki, Ukrayna 2020-ci il sentyabrın 14-də (Qarabağ Müharibəsi başlamazdan bir neçə həftə əvvəl) qəbul etdiyi son Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında Azərbaycan Türkiyə, Gürcüstan, Litva və Polşa ilə birlikdə strateji tərəfdaş adlandırılır. Öz növbəsində prezident İlham Əliyev də həmin il sentyabrın 22-də Zelenski ilə telefon danışığında Ukraynanı Azərbaycanın strateji tərəfdaşı kimi xarakterizə edib.

2020-ci il Qarabağ müharibəsi zamanı və ondan sonra Ukrayna rəsmiləri, xüsusilə Bakıdakı səfir və Ali Radanın bir neçə deputatı öz ölkələrinin ərazi bütövlüyü prinsipini maksimum dəstəklədiyini təsdiqləyib və Azərbaycanı müharibədə qələbə münasibətilə təbrik ediblər. O zaman bəzi müşahidəçilərin iddia etdiyi kimi, Azərbaycanın zəfəri Kiyevi öz separatçı əraziləri ilə mübarizə aparmaq üçün Qarabağ Müharibəsindən dərslər axtarmağa ruhlandıra bilərdi. Bu arqument qismən Ukraynanın əlavə Türkiyə istehsalı olan “Bayraktar-TB2” PUA-sını alması ilə gücləndirildi və bir çox ekspertlərin fikrincə, bu, Qarabağda və nəhayət, Donbasda oyun dəyişikliyi yaradıb. Bəzi müşahidəçilər, hətta İlham Əliyevin Kiyevə son səfərinin daha geniş Azərbaycan-Türkiyə-Ukrayna üçtərəfli alyansının kristallaşmasının bir hissəsi ola biləcəyini irəli sürürlər, bu üçbucaq daxilində hər üç dövlət artıq yüksək səviyyəli əlaqələri, o cümlədən hərbi əlaqələri inkişaf etdirir.

İlham Əliyev və Zelenskinin 14 yanvar tarixli yuxarıda qeyd olunan Birgə Bəyannaməsində GUAM – Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və Moldovadan ibarət dördtərəfli müzakirə platformasından da bəhs edilir. XX əsrin sonlarında yaradılmış və ABŞ tərəfindən diplomatik şəkildə dəstəklənən GUAM-ın “uzunmüddətli məqsədi Avro-Atlantik təşkilatlara inteqrasiya və Qara dəniz regionunda Rusiyanın hökmranlığına qarşı tarazlıq yaratmaqdır”. Bununla belə, format illər keçdikcə aradan qalxdı və mahiyyətcə, Assosiasiya üçlüyü (GUAM minus Azərbaycan) ilə əvəz olundu. Buna baxmayaraq, özünəməxsus iqtisadi və trans-regional əlaqə potensialına görə, GUAM ABŞ, Avropa İttifaqı, Türkiyə və Polşa kimi digər qlobal və regional güclərdən güclü dəstək alacağı təqdirdə yenidən geosiyasi çəki qazana bilər.

Xarici siyasət təşəbbüslərində adətən kifayət qədər ehtiyatlı davransa da, prezident İlham Əliyev Rusiyanın Ukraynaya qarşı hərbi-siyasi təzyiq kampaniyasının güclənməsi, eləcə də Ukrayna kontekstində Qərb-Rusiya qarşıdurmasının kəskinləşməsi fonunda Kiyevə səfər edib. Səfərin vaxtı həm də Qazaxıstandakı siyasi təlatümlər və Moskvanın rəhbərlik etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) silahlı “sülhməramlı” müdaxiləsi ilə üst-üstə düşməsi ilə əlamətdar olub. Qeyd edək ki, Azərbaycanın əsas rəqibi olan Ermənistan çoxmillətli (Rusiyanın rəhbərlik etdiyi) KTMT missiyasına nəinki qoşuldu, həm də ona formal olaraq (alyansın müvəqqəti rəhbəri kimi) rəhbərlik etdi. Beləliklə, paradoksal olaraq, dekabrın əvvəlində ABŞ prezidenti Co Baydenin sədrliyi ilə keçirilən Demokratiya Sammitinə dəvət olunan Ermənistan yalnız bir ay sonra Rusiyanın neo-imperiya səylərinə töhfə verdi. Bu arada Qərbin ərazi bütövlüyünü güc yolu ilə bərpa etdiyinə görə çox tənqid etdiyi Azərbaycan təkcə təhdid altında olan Ukrayna ilə həmrəylik nümayiş etdirməklə deyil, həm də mövqe nümayiş etdirməklə regional təhlükəsizliyin qorunması və möhkəmləndirilməsində oynaya biləcəyi rola dair aydın siqnallar göndərir. Həmçinin Azərbaycan Avropanın Rusiyadan həddindən artıq təbii qaz asılılığını azaltmaq üçün bir seçim olaraq qalır.

Azərbaycanın Ukraynada qeyri-müəyyən miqdarda əkin sahələrini icarəyə götürməyə razı olması daha bir maraqlı xəbərdir ki, bu da çox diqqətdən kənarda qalıb. Lakin bu, həm praktiki, həm də simvolik səbəblərdən əhəmiyyətli ola bilər. Rusiya buğdasının idxalından asılılığını azaltmaq üçün münbit Ukrayna torpaqlarından istifadə etməklə Azərbaycan təlatümlü dövrlərdə strateji ərzaq təhlükəsizliyi gündəmini həyata keçirir. Amma eyni zamanda, Ukraynanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü üzərində “Demokl qılıncı”na baxmayaraq, Bakı Ukrayna daxilində sərmayəsini açıq şəkildə nümayiş etdirir.

1990-cı illərin sonlarında ABŞ-ın keçmiş milli təhlükəsizlik müşaviri Zbiqnev Bjezinski Azərbaycan və Ukraynanı “geopolitik döngələr”– Soyuq Müharibədən sonrakı Avropanın yeni qırılma xətləri üzərində strateji yerləşməsinə görə regional güc konfiqurasiyasının əsas qovşaqlar kimi səciyyələndirdi. Bu ölkələrin sərhədlərində və ətrafında baş verən bugünkü hadisələr göstərir ki, bu iki dövlət regional geosiyasətdə, xüsusən də Soyuq Müharibədən sonrakı Avropa təhlükəsizlik sisteminin pisləşməsi kontekstində əsas rol oynamağa davam edir. Bjezinskinin iddia etdiyi kimi, Azərbaycanın və Ukraynanın gələcəyi Rusiya ətrafında nə ola biləcəyini və ya olmaya biləcəyini müəyyən etmək üçün həlledici olacaq. Bununla belə, Qərb ölkələri vəziyyətin sabit qaldığı bir vaxtda Avropanın təhlükəsizliyi üçün öz geostrateji əhəmiyyətlərini daha dolğun şəkildə qiymətləndirməli olacaqlar.