ABŞ və Çin arasında “demokratiya” boşluğu: Qlobal çəkişmə üçün yeni resept?

Bu diskurs döyüşü Çinin ABŞ-a baxışında son 15 ildə tədricən formalaşan tendensiyanın nümunəsidir. 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı, Amerikanın uğursuz hərbi kampaniyaları və COVID-19 pandemiyasının yanlış idarə olunması Çin liderlərini ABŞ-ın gücünə və imkanlarına şübhə etməyə vadar etdi. Bununla belə, Vaşinqton Çinin davranışlarını təhrik və ya çəkindirmə yolu ilə formalaşdırmağa qadir olduğuna inanır. Hətta ABŞ öz təsirinin hüdudlarını və nüfuzunun son nisbi enişini tanısa da, hələ də hərbi və iqtisadi qüdrətində, müttəfiqlik şəbəkələrində, demokratik dəyərlərdə yumşaq gücün böyük potensialını görür.

Çin və ABŞ arasında Amerikanın gücü ilə bağlı yanaşma boşluğu fəlakət üçün potensial reseptdir. Bu, münaqişənin qaçılmaz olduğunu ifadə etməsə də, ABŞ-Çin münasibətlərində səhv hesablamalar və yanlış ünsiyyətləri daha təhlükəli edir.

Çinin ABŞ-a münasibəti: Zəifləmiş Rəqib

Çinin ABŞ-a münasibəti son iki onillikdə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. “Global Times” qəzetinin son sorğusunda Çin vətəndaşlarının 96 faizinin ABŞ-a mənfi baxışları olduğu bildirilir və hətta nisbətən müstəqil hesablamalara görə ABŞ-a mənfi baxan çinlilərin sayı 60 faizdən yuxarıdır. 2005-ci ildə çinlilərin 47,7 faizinin ABŞ-a nümunə, tərəfdaş və ya dost kimi baxdığı “Global Times”ın analoji sorğusu ilə müqayisədə son illərdə ictimaiyyətin ABŞ-a olan rəğbətinin kəskin şəkildə azaldığına şübhə yoxdur.

Bununla belə, Çinin ABŞ-ın gücünü necə qəbul etdiyinə daha az diqqət yetirilib. Buna baxmayaraq, mövcud məlumatlar ABŞ-ın qüdrətinin və nüfuzunun nisbi tənəzzüldə olduğuna dair ümumi təsəvvürü ortaya qoyur. Amerikanın zəifləməsi ilə birlikdə Çinin yüksəlməsi ilə bağlı fikir 2008-ci il qlobal maliyyə böhranından sonra, bir çox çinlilərin qlobal güc balansında öz xeyrinə dəyişikliyi gördükdə ortaya çıxdı. Başqa bir son sorğu göstərir ki, beş il əvvəl Qərbə güclü olaraq baxdığı bildirilən respondentlərin 75 faizindən çoxu indi Qərb ölkələrini Çinlə bərabər və ya ondan aşağı hesab edir.

Həmçinin son hadisələr Çinin ABŞ-ı tənəzzülə uğramış kimi qəbul etməsini gücləndirsə də, Çinin qlobal güc balansındakı bu dəyişiklikləri necə şərh etdiyinə dair dəyişikliklər daha yaxından araşdırılmalıdır. 2008-ci il böhranından sonra bir çox çinli ABŞ-ı ötmək fürsətinin gəldiyini hiss etməyə başladı. Bu fikrin tərəfdarları qlobal ÜDM-dəki payı baxımından ABŞ-ın iqtisadi gücünün nisbi azalması, kapitalist institutlarındakı sistemli problemlər, Əfqanıstan və İraqdakı hərbi uğursuzluqlar baxımından qlobal nizamın birqütblülükdən çoxqütblüyə doğru dəyişdiyini gördülər. Bununla belə, əksər alimlər ABŞ-ın misilsiz imkanlara malik yeganə super güc olaraq qaldığını və güc balansında dəyişikliyin bir gecədə baş verməyəcəyini iddia edərək ehtiyatlı davrandılar.

2017-ci ilin sonundan bəri ABŞ-Çin gərginliyinin artması və COVID-19 pandemiyasının baş verməsi ABŞ-ın gücünə və təsirinə qarşı daha bir tənqid və skeptisizm dalğasına səbəb oldu. Tramp administrasiyasından daha çox millətçi ritorika, Amerikanın Çinə qarşı proteksionist ticarət siyasətinə dönüşü və Vaşinqtonun COVID-19 pandemiyasını idarə etməkdə çətinlik çəkməsi ABŞ-ın hərtərəfli gücünün kəskin azalması ilə bağlı təsəvvürləri gücləndirdi. Əsas mesaj (ABŞ-ın gücünün tənəzzülə uğraması və Amerika vətəndaşlarının özünə inamının getdikcə azaldığı) oxşar qalsa da, Çindən gələn tənqidlər Uoll Stritə və ABŞ-ın xarici siyasətinə diqqət yetirməkdən ABŞ-ın imkanlarına, Tramp administrasiyasına və ölkədəki siyasi və sosial bölünmələrə qədər inkişaf etdi.

Nəhayət, son aylarda ABŞ-ın gücünün tənəzzülə uğraması ilə bağlı yenilənmiş, daha aqressiv yanaşma Çində populyarlıq qazandı. Amerikanın Əfqanıstandan təntənəli şəkildə geri çəkilməsi fonunda Bayden administrasiyasının demokratik dəyərləri vurğulaması ilə hərəkətə keçən Çin hökuməti, alimləri və ictimaiyyəti ABŞ-ın siyasi sisteminin zəifliyini tənqid edərək hücuma başladı. Vaşinqtonun demokratiya sammitinə cavab olaraq, Çin özünün “Demokratiya Dialoqu”na ev sahibliyi etdi və ABŞ-ı pulu və elitanı hər şeydən üstün tutan saxta demokratiyada ittiham etdi. “Çin: İşləyən Demokratiya və ABŞ-da Demokratiyanın Vəziyyəti” kitabı nəşr edildi. Əslində, çinli ekspertlər artıq Baydenlə Si Cinpin arasında keçirilən sammitdən sonra ABŞ-ın siyasi sisteminə barmaqlarını göstərirdilər. Çıxarışlar ümumiyyətlə müsbət olsa belə, bir çox çinli ekspertlər Baydenin Siyə “köhnə dost” kimi müraciət etməkdən imtina etməsi kimi misallar gətirərək, disfunksiyalı sistemə çətinliklə cavabdeh olan zəif Bayden administrasiyası görüntüsünü təsvir etdilər.

Çin üçün qlobal güc balansı onun xeyrinə dəyişdiyi üçün ABŞ-ın gücü 2008-ci ildən bəri tənəzzül yolundadır. Ancaq Çinin yanaşmasındakı bu davamlılığın arxasında bir neçə kritik məqam dayanır. Qlobal nizamda ABŞ-ın nisbi gücündən tutmuş müəyyən bir administrasiyanın qabiliyyəti və etibarlılığına, Amerikanın özünün demokratik sisteminin kövrəkliyinə qədər bir sıra sahələrdə Çinin perspektivi Amerikanı həddən artıq genişlənmiş supergüc kimi görməkdən, ona tənəzzülə uğrayan və ikiüzlü hegemon böyük güc kimi baxmağa qədər dəyişdi. Çinin ABŞ-a qarşı hazırkı yanaşması Mao Zedunun məşhur “Şərq küləyi Qərb küləyi üzərində üstünlük təşkil edir” şüarı ilə səsləşir. Nəticə də, Pekin iddialı siyasi qərarlar qəbul etməyə və Vaşinqtonla toqquşma və rəqabətə dözməyə daha çox hazır olduğunu nümayiş etdirdi.

ABŞ-ın Çin haqqında təsəvvürləri: Sərtləşdirilmiş Qərar

Son 15 ildə Amerika siyasətçiləri arasında Çin probleminin birbaşa həll edilməli olduğuna dair artan konsensus formalaşıb. 2008-ci ildən sonra Çinin həm öz sərhədləri daxilində, həm də xaricində davranışı yeni və gözlənilməz istiqamətlərə doğru irəliləsə də, Vaşinqtonun ciddi reaksiyası ilə qarşılaşdı. Bu yaxınlarda ABŞ siyasəti Çinin artan gücünü balanslaşdırmağa və onun genişlənən təsirinə qarşı durmağa doğru dəyişdi. Bununla birlikdə, bu xüsusiyyət Prezident Obama administrasiyasına Asiyada bir sıra geniş məqsədlərlə, o cümlədən Çinlə əlaqələri dərinləşdirməklə başladı, lakin o, Pekinin barışmaz sərtliyi ilə qarşılaşdı. Çinin dövlət müşaviri Yangq Jieçinin 2010-cu ildə Cənub-Şərqi Asiya Dövlətləri Assosiasiyasının (ASEAN) Regional Forumunda çıxışı nümunə göstərildi. Dövlət katibi Hillari Klinton Cənubi Çin dənizindəki dəniz mübahisələrinin sülh yolu ilə həllinin Amerikanın milli maraqları olduğunu bəyan etdikdən sonra, Yanq açıq şəkildə Klintona yönəlmiş uzun və qəzəbli bəyanatla çıxış etdi. Bu epizod Obamanın və ya ümumiyyətlə Vaşinqtonun son illərdə gözlədiyi və ya gördüklərindən daha cəsarətli və risklərə daha dözümlü Çinin meydana çıxdığını göstərirdi.

Obama nəhayət, Asiyaya “dönmə” ilə regional bağlı geniş yanaşma formalaşdırdı ki, bu da ən azı qismən Çinin artan gücünə və ambisiyalarına cavab idi. Praktikada əsas məqsəd bölgəyə artan hərbi aktivlərin ayrılması, Trans-Sakit Okean Tərəfdaşlığı (TPP) azad ticarət sazişini Amerika məşğulluğunun artırılması səyləri ilə uzlaşdıran iqtisadi siyasətin hazırlanması və dövlət səfərləri vasitəsilə Amerikanın Hind-Sakit Okean regionuna sadiqliyini nümayiş etdirməkdən ibarət idi. Çin, qismən bunun onu “ələ keçirmək” üçün nəzərdə tutulduğuna dair təsəvvürlərdən irəli gələrək, Obamanın ikinci müddətində Cənubi Çin dənizində meliorasiya kimi geniş fəaliyyətlərini davam etdirdi və bu, Vaşinqtonda əlavə həyəcan təbili yaratdı.

Bununla belə, 2016-cı ildə bir çox amerikalı seçicilər arasında reaksiya görən və Amerika siyasətçilərinin Çinə baxış tərzində dəyişikliyə səbəb olan Çinlə bağlı güclü narrativlərdən istifadə edən şəxs prezidentliyə respublikaçı namizəd Donald Tramp idi. Sosioloq Riçard Madsenin iddia etdiyi kimi, 2016-cı ildə Tramp 1990-cı illərdə Çinlə bağlı ABŞ seçkilərində Çinin təsiri ilə bağlı narahatlıqlar, Çinin milli təhlükəsizlik sirlərini oğurlaması şübhəsi və Çin Komunist Partiyasının (ÇKP) tənqidi kimi 1990-cı illərdə çoxalmış qorxularını uğurla yenidən gündəmə gətirib.

Seçildikdən sonra Tramp ABŞ-Çin münasibətlərində ritorikanı daha da sərtləşdirdi, lakin Çinin hərəkətlərini formalaşdırmaq üçün keçmiş administrasiyaların məqsədlərini qorudu. Seçki kampaniyası zamanı Tramp ABŞ-ın Çinlə ticarət kəsirini, Çinin əqli mülkiyyət oğurluğunu, Çin sənayesi üçün dövlət subsidiyalarını və digər ədalətsiz ticarət təcrübələrini tənqid edib. Prezident kimi o, bir sıra Çin məhsullarının idxalına tariflər qoydu, lakin hələ də 2020-ci ilin yanvarında Çinlə ticarət münasibətlərini normal vəziyyətə gətirmək, ticarət kəsirini azaltmaq və əqli mülkiyyət oğurluğu və məcburi texnologiya kimi təcrübələrə son qoymaq məqsədi daşıyan ticarət sazişini imzaladı. Qərb mediası 2017-ci ildə Çinin Sincan bölgəsində müsəlman etnik azlıqların kütləvi şəkildə internirasiyası barədə xəbərlər yaymağa başlayandan sonra ABŞ bundan istifadə etməyə başladı.

Tramp administrasiyası, həmçinin Cənubi Çin dənizində Amerikanın naviqasiya azadlığı əməliyyatlarını (FONOPS) artırdı, Çinin Honq-Konqa qarşı repressiyalarına qarşı sərt ritorikadan istifadə etdi və şəhərin xüsusi ticarət statusunu ləğv etdi və Çini gəmiçilik əməliyyatlarının ilkin mərhələlərini pozmaqda ittiham edən güclü narrativ hazırladı. Bu sərt siyasətlər Obama administrasiyasından fərqli yanaşma nümayiş etdirdi, lakin onlar son nəticədə Çini liberal, qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizamı pozmaq əvəzinə ona riayət etməyə şərtləndirmək məqsədini bölüşdülər.

Çinin bütün bu tədbirlərə reaksiyası itaətsizlik və ya “canavar-döyüşçü diplomatiyası” ilə səciyyələnirdi ki, bu da Vaşinqtonda ÇKP-nin ABŞ-la qarşıdurmadan qorunmaq nöqtəsindən kənarda olduğuna inananların bir çox şübhələrini təsdiqləyirdi.

Nəticə

Amerikanın hərəkətləri Çinin təfriqə və qütbləşmə ilə dolu ABŞ-ın yüksəlişini aradan qaldırmaq iqtidarında olmadığına dair təsəvvürünü təsdiqləmir. Çin siyasəti indi demokratların və respublikaçıların mənalı əməkdaşlığa nail ola biləcəyi bir arenadır. Keçən yay Senat ABŞ-ın İnnovasiya və Rəqabət Aktını qəbul etdi, bu, yarımkeçiricilərin istehsalı, texnoloji təhlükəsizlik təşəbbüsləri və Amerika işçi qüvvəsi üçün təlimlərin maliyyələşdirilməsini artıracaq. Bu yaxınlarda, Sincanda istehsal olunan məhsulların idxalını qadağan edən qanun layihəsi Konqresin hər iki palatasında yekdilliklə qəbul edildi və Çinin sui-istifadələrinə qarşı sərt tədbirlərə ikitərəfli dəstək göstərildi.

Üstəlik, ABŞ demokratiyası qeyri-kamil və misli görünməmiş çətinliklərlə dolu olsa da, Amerika gücü üçün təməl olaraq qalır. Bu, Amerikanın bütün dünyada ABŞ tərəfdaşları və müttəfiqlərini cəlb edən sadəcə hərbi və iqtisadi qüdrətdən çox, qaydalara əsaslanan nizama və demokratik dəyərlərə sadiqliyidir. Demokratiya həm də Amerika siyasi sisteminə möhkəmlik və yeni ideyaların ictimai diskursa daxil olmasına imkan verir, habelə marginal qruplara Çinin avtoritar sistemindən daha çox şikayətlərini səsləndirmək imkanı verir.

Çin və ABŞ arasında Amerikanın gücü ilə bağlı açıq-aşkar və genişlənən yanaşma boşluğu mövcuddur. Lakin əsl problem Çinin ABŞ-ı “kağız üstündə pələng” kimi dəyərləndirməsinin doğru olub-olmaması və ya Şərq küləyinin həqiqətən üstünlük təşkil etməsi ilə bağlı deyil. Çinin yanaşmalarının təkəbbür, etibarsızlıq və ya hər ikisi tərəfindən idarə olunmasından asılı olmayaraq, Çin və ABŞ arasında yanaşma boşluğunun mövcudluğu təbii olaraq təhlükəlidir. Bu, ABŞ-ın Çinin davranışını formalaşdırmaq səylərinin effektivliyini məhdudlaşdırır, ikitərəfli inamsızlığı artırır və səhv hesablama riskini artırır.

Nəhayət, Çinin özünü demokratiya modeli kimi yüksəltmək üçün apardığı son təbliğat kampaniyası o qədər də inandırıcı olmasa da, Pekinin Amerika demokratiyasına qarşı tənqidləri, nə qədər kinli olsa da, ABŞ sistemindəki real qüsurları əks etdirir. Çin siyasəti ilə bağlı partiyalararası konsensus mövcuddur, lakin bu məhdud əməkdaşlıq əsas siyasi fikir ayrılıqları, iqtisadi və sosial problemlər tərəfindən məhdudlaşdırılır ki, bunların da hamısı Amerikanın daxili və xaricdəki gücünü və təsirini azaldır.