Partizan müharibəsinin strategiya və taktikaları - III YAZI

Partizan müharibəsinin strategiya və taktikalarından danışmadan öncə “taktika” və “strategiya” anlayışlarını izah edək.

Strategiya subyektin uzunmüddətli dövrdə və qeyri-müəyyən mühitdə rəqabət üstünlüyünün əldə edilməsi üçün konkret nəticəyə yönələn fəaliyyətlərin məcmusunu ifadə edir.


Taktika fransız dilindən tərcümədə “müəyyən bir nəticəyə çatmaq üçün müxtəlif döyüş vasitələrindən səmərəli istifadə edərək quru, dəniz və ya hava döyüşlərini idarəetmə sənəti” deməkdir. Məcazi mənada, “istədiyiniz nəticəyə nail olmaq üçün istifadə olunan bütün yollar və metodlar” mənasını verir.

Strategiya taktikaya istiqamətlər verir. Taktikanın tərkib üsullarını, yollarını müəyyənləşdirir. Taktiki gedişlərin yollarını, üsullarını müəyyən edir. Strategiya taktikaya əsas verir, yönləndirir. Taktika bütövün tərkibini ayırd edir. Strategiya taktiki gedişlərin nəticəsi olaraq da gələcəyə yönəlik məqsədlə plan kimi ortaya çıxa bilir. Məsələn, dövlət siyasətinin sahələr üzrə ardıcıl olaraq icrası, yerinə yetirilməsi və əldə edilən resurslar, resursların təyinatı və tərkibi, kəmiyyəti elə gələcək strategiyanın müəyyən olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Strategiya plandırsa, taktika planın tərtibi və icrası üsullar və qaydalardan ibarət olan anlayışdır.

Partizan müharibəsinin əsas strategiyası və taktikası əsasən böyük, güclü bir qüvvəyə qarşı kiçik hücumlardan istifadə edən mobil qüvvənin yerləşdirilməsini əhatə edir. Partizan qüvvələri adətən böyük hissəsi və ya hamısı yerli əhalinin dəstəyindən asılı olan kiçik hissələrdən təşkil edilir.

Taktiki olaraq, partizan ordusu öz itkilərini minimuma endirmək və düşmənin üzərinə davamlı bir zərbə endirmək üçün təkrar-təkrar rəqibin ağırlıq mərkəzindən (güclü tərəflərindən) uzaq yerlərə hücum edir. Bu, düşməni eyni zamanda öz tərəfdarlarının qəzəbinə səbəb olacaq və partizanların dəstəyini artıracaq qəddar, həddindən artıq dağıdıcı cavaba təhrik edə bilər, nəticədə düşməni geri çəkilməyə məcbur edə bilər.

Partizan müharibəsi proses kimi


Bir qiyam və ya Mao Zedonqun inqilabi xarakterli bir müharibəsi partizan müharibəsi prosesinin bir hissəsi olaraq təsəvvür edilə bilər.

Buraya kiçik miqyaslı basqınlar, pusqu və hücumlar daxildir. Qədim dövrlərdə bu hərəkətlər, əsrlər boyu Romanın İspan tayfalarına qarşı apardığı mübarizədə olduğu kimi, daha böyük bir imperiya ilə mübarizə aparan kiçik qəbilə siyasəti ilə əlaqələndirilirdi. Müasir dövrdə onlar üsyançı, inqilabçı və terrorçu qrupların əməliyyatları kimi davam edirlər.

Partizan müharibəsi həm böyük, həm də kiçik hissələrdən ibarət, daim dəyişən mobil müharibələrdə iştirak edən tam inteqrasiya edilmiş bir siyasi-hərbi strategiyadan ibarətdir. Müharibə həm aşağı səviyyəli “partizan” miqyasında, həm də müasir silahlı geniş, mobil birləşmələr miqyasında aparılır.

Çində Mao Zedonq və Vyetnamdakı Võ Nguyên Giáp əməliyyatlarında partizanlar silahlı birləşəmələr halında mübarizə aparırdı. Partizanlar arasında çox müxtəlif vəziyyətlər var - müasir dövrdə Fələstin nizamsızları tərəfindən İsrailə qarşı aparılan müharibələrdən tutmuş Napoleona qarşı Yarımadalar müharibəsi zamanı İngilis General Vellinqtonın şərti bölmələri ilə işləyən İspan və Portuqaliya nizamsızlıqlarına qədər.

Müasir üsyanlar və digər döyüş növləri mürəkkəb doktrina, təşkilat, mütəxəssis bacarıqları və təbliğat imkanları ilə inteqrasiya olunmuş prosesin bir hissəsi olaraq partizan müharibələrini də əhatə edə bilər. Partizanlar kiçik, dağılmış dəstələr kimi fəaliyyət göstərə bilər, eyni zamanda nizamlı qüvvələrlə yan-yana işləyə bilər və ya şəxsi heyət, pley-off və ya tabor ölçülərindəki geniş mobil əməliyyatlar üçün birləşə və ya hətta şərti vahidlər təşkil edə bilər. Mürəkkəblik və təşkilatlanma səviyyələrinə əsaslanaraq vəziyyətin tələb etdiyi kimi bütün bu rejimlər arasında dəyişə bilərlər. Uğurlu partizan müharibəsi statik deyil, çevikdir.

Partizan dəstələrində struktur aşağıdakı kimidir

Hərbi qanad
Siyasi qanad
Terror hücrələri – Sabotajçılar
Sempatizanlar
Sahə heyətləri
Əməkdaşlıq edilən şəxslər
Təlimçilər
Ön cəbhədə olan qruplar
Logistika
Xarici dəstək

Partizan müharibəsinin strateji modelləri

“Klassik” üçfazalı Maoist model


Çində Maoist Xalq Döyüşü nəzəriyyəsi müharibəni üç mərhələyə bölür. Birinci mərhələdə partizanlar təbliğat yayaraq və hökumət orqanlarına hücum edərək əhalinin dəstəyini qazanırlar. İkinci mərhələdə, hökumətin hərbi qüvvələrinə və həyati qurumlarına qarşı genişlənmiş hücumlara başlayırlar. Üçüncü Mərhələdə şəhərləri ələ keçirmək, hökuməti devirmək və ölkəni nəzarət altına almaq üçün ənənəvi müharibə və döyüşlərdən istifadə olunur.

Mao doktrinası vəziyyətin hər hansı bir istiqamətdə bir mərhələdən digərinə keçməsini tələb edə biləcəyini və bu mərhələlərin homojen və bütün kənd yerlərində bərabər şəkildə sürətlə keçə bilməyəcəyi gözlənilirdi. Mao Zedonqun “Partizan müharibəsi haqqında” adlı əsəri “Xalqlar Döyüşü, Xalqlar Ordusu” Maoistin üçfazalı yanaşmasını yaxından izləyən hərbi lider və teorist Võ Nguyên Giáp tərəfindən Vyetnamda geniş yayılıb və uğurla tətbiq edilib. Lakin o, partizan müharibəsi ilə partizan qüvvələri ilə birlikdə əhalinin kortəbii “Ümumi qiyamı” arasında keçiddə çevikliyi vurğulayır. Bəzləri isə xüsusilə Şimali Vyetnam partizanlarına tətbiq edilən bu modelə xas olan fazaların bu dəyişkənliyini qeyd edirdilər.

Daha parçalanmış müasir nümunə

Klassik maoist model güclü, vahid partizan qrupu və aydın bir hədəfin olmasını tələb edir. Ancaq bəzi müasir partizan müharibələri bu şablonu ümumiyyətlə izləyə bilmir və şiddətli etnik qarşıdurma, dini şövqlə əhatə olunur və çox zəif struktura malik müstəqil fəaliyyət göstərən çoxsaylı kiçik, 'sərbəst' qruplar tərəfindən aparılır. Bu nümunələr Asiyanın Xalq müharibələrində olduğu kimi səliqəli faza kateqoriyalarına və ya formal üçeşelon strukturlarına (əsas qüvvələrin müntəzəm qoşunları, regional döyüşçülər, part taym fəaliyyət gösətən partizanlar) uyğun gəlmir.

Məsələn, bəzi cihadçı partizan hücumları müəyyən bir yerdə müəyyən bir alternativ siyasi rejim qurmaq üçün yox, daha çox əvvəllər yaxşı olduğu iddia olunan qızıl dövrü bərpa etmək üçün ümumiləşdirilmiş bir istəklə idarə oluna bilər. Etnik hücumlar da Maoist formulasiyasında olduğu kimi ənənəvi müharibəyə keçid əvəzinə, bəzi qisas almaq üçün bombalar, sui-qəsdlər və ya soyqırım etmək səviyyəsindən yuxarı çıxa bilmirlər. Urbanizasiyanın artması, informasiya və mediaya diqqət çəkmə kimi müasir mənzərə də vəziyyəti qəlizləşdirir. Partizanlar məhdud bir xalqın və ya bölgənin (Vyetnamda olduğu kimi) sərhədyanı sığınacaqlara kömək etdiyi klassik kənd döyüşçüsünə uyğun gəlməməlidir (indi də Vyetnamda olduğu kimi), lakin indi partizan müharibələri din və etnik mənsubiyyətinə bağlı xalqların geniş şəbəkələrini əhatə edir.

Taktika


Partizan müharibəsi ənənəvi qüvvələrə xas olan kəşfiyyat əməliyyatlarında istifadə edilən kiçik bölmə taktikalarından fərqlənir. Bu, piratçıların və ya quldurların fəaliyyətindən də fərqlidir. Bu cür cinayətkar qruplar partizan taktikalardan istifadə edə bilər, lakin əsas məqsədi siyasi məqsəd deyil, daha çox maddi qazancdır.

Partizan taktikası kəşfiyyat, pusqu, aldatma, təxribat və casusluqla əlaqəli olur və uzun müddət davam edən, aşağı intensivlikli qarşıdurma yolu ilə güclü tərəfi məğlub edə bilir. Kuba inqilabı, Əfqanıstan müharibəsi və Vyetnam müharibəsi zamanı partizanların xarici və ya yerli rejimə qarşı nümayiş etdirdiyi fəaliyyəti olduqca uğurlu hesab oluna bilər.

Bir partizan ordusu işğalçı və ya müstəmləkəçi xarici gücün müharibəyə sərf etdiyi xərcləri artıra bilər. Yerli bir rejimə qarşı partizan döyüşçüləri terror zərbələri və təxribatlarla idarəetməni qeyri-mümkün edə bilər, hətta yerli düşmənlərini ənənəvi döyüşdə məğlub etmək üçün qüvvələrin birləşməsini təmin edə bilər. Bu taktikalar partizanları ruh yüksəkliyində saxlamaqla yanaşı, düşməni ruhdan salmaqda da faydalıdır.

Bir çox hallarda partizan taktikası kiçik bir qüvvənin daha böyük və daha yaxşı təchiz edilmiş bir düşmənin uzun müddət qarşısını almaqda uğurla ola bilir. Məsələn, Rusiyanın İkinci Çeçen müharibəsi və Florida (Amerika Birləşmiş Ştatları) bataqlıqlarında İkinci Seminole Müharibəsində olduğu kimi. Partizan taktikası və strategiyası aşağıda ümumiləşdirilir və Maonun “Partizan Döyüşü haqqında” əsəri kimi standart istinad işlərində geniş müzakirə edilir.

Taktiki əməliyyatların növləri

Partizan əməliyyatları nəqliyyat yollarına, ayrı-ayrı polis və ya hərbi qruplara, infrastruktur və müəssisələrə, təsərrüfat müəssisələrinə və mülki şəxslərə müxtəlif güclü sürpriz hücumları ehtiva edir. Partizan qrupları kiçik birliklərə hücum edərək həmin düşmənin silahlarını ələ keçirir, bununla həm az itki verir, həm də düşmənə davamlı təzyiq edir və onun ordusunun sayını azaldır.

Bu cür hücumların məqsədi yalnız hərbi deyil, həm də əhalinin və ya hökumətlərin hədəf qruplarının demoralizasiyasına və ya əhalini partizanlara və ya onlara qarşı bir tərəfə çevrilməyə məcbur edən həddindən artıq reaksiyanın stimullaşdırılmasına yönəlmiş siyasi hədəfdir. Misallar müxtəlif daxili Afrika üsyanlarında qarşı tərəfin üzvlərini azaltmaqdan, İsrail və Şri Lankadakı intihar hücumlarına, Vyetkonq və Şimali Vyetnam qüvvələrinin hərbi bazalara və birləşmələrə qarşı mürəkkəb manevrlərinə qədər göstərilə bilər.


Xüsusi taktikadan asılı olmayaraq, partizanlar başqa bir gün üçün döyüşür, ənənəvi qüvvələr kimi ərazinin müəyyən hissələrini tutmaq və ya əlində saxlamaq üçün deyil, güclərini və siyasi dəstəyini genişləndirmək və ya qorumaq üçün yaşayır. Yuxarıda, İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı ən təsirli partizan qüvvələrindən biri olan Vyetkonq tərəfindən tipik bir pusqu hücumunun sadələşdirilmiş bir versiyası göstərilib.

Əsas nəqliyyat yollarında pusqu partizan əməliyyatlarının əsas növlərindən biridir və bu, həm iqtisadi, həm də siyasi böhrana səbəb olur.

Burada göstərilən əməliyyatlar üçün diqqətlə planlaşdırma tələb olunur, həmçinin Vyetkoqnun geri çəkilmə yolu hazırlanıb.

Bu vəziyyətdə Vyetkonq hücumu Amerika təyyarələri və atəş gücləri tərəfindən dayandırıldı. Bununla birlikdə, Vyetkonq bir neçə nəqliyyat vasitəsini məhv etdi və əsas Vyetkonq qüvvəsinin böyük hissəsi qaçdı. Vyetnam müharibəsinin əksər hissəsində olduğu kimi, Amerika qüvvələri də sonda ərazini tərk edərdilər, ancaq üsyançılar yenidən birləşib geri qayıdırdılar. Zaman məsələsi partizan taktikası üçün olduqca vacibdir, çünki partizan taktikaları qısa zaman kəsiyində nəticə əldə etmək üçün hazırlanmır.

Təşkilatlanma

Partizan müharibəsi daha çox üsyana bənzəyir, amma yenə də fərqli bir anlayışdır. Partizan təşkilatı bir neçə onlarla partizandan ibarət kiçik, yerli qiyamçılardan qruplardan tutmuş, minlərlə hücrəyə qədər, hücrələrdən rejimlərə qədər dəyişir. Əksər hallarda liderlərin apardıqları müharibə aydın siyasi məqsədlərə malikdir. Adətən belə təşkilatın siyasi və hərbi qanadları var ki, bu da siyasi liderlərə hərbi hücumlar üçün “məqbul inkar edilmə” imkanı verir. Ən mükəmməl işlənmiş partizan müharibəsi quruluşu Çin və Vyetnam kommunistləri tərəfindən Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyanın inqilabi müharibələri zamanı təşkil olunub. Vyetnam müharibəsi zamanı inqilabi qüvvələr tərəfindən istifadə edilən daha mürəkkəb bir təşkilatlanma növünün sadələşdirilmiş nümunəsi yuxarıda göstərilib.

Sürpriz əməliyyatlar və kəşfiyyat


Uğurlu əməliyyatlar üçün partizanlar tərəfindən sürpriz əməliyyatlar edilməlidir. Əməliyyat xəyanətə uğramış və ya güzəştə gedilmişdirsə, dərhal ləğv edilməlidir. Kəşfiyyat da son dərəcə vacibdir və hədəfin mülahizələri, silah və psixoloji vəziyyəti haqqında hər hansı bir hücumdan əvvəl ətraflı məlumat toplanır. Kəşfiyyat məlumatları bir neçə yolla yığıla bilər.

Əməkdaşlar və sempatizanlar ümumiyyətlə faydalı məlumatların davamlı axınını təmin etməlidir. Gizli işləyirsə, partizan əməliyyatçısı üsyançı əməliyyata üzvlüyünü gizlədə bilər və lazımi məlumatları əldə etmək üçün aldatmadan istifadə edə bilər.

Kəşfiyyatçılar tələbə olaraq qeydiyyata düşə bilər, hədəf zonanın yaxınlığında məlumat toplaya bilər, icma təşkilatlarına sızıla bilər və hətta kəşfiyyat toplanması çərçivəsində romantik münasibətlər qura bilər. İctimai məlumat mənbələri, hədəflənmiş aviakompaniyaların uçuş cədvəllərindən tutmuş xarici qonaqların baş çəkməsi barədə açıq elanlar, ordunun sahə təlimatlarına qədər də hər şey haqqında məlumat partizanlar üçün əvəzolunmazdır. Ümumdünya İnternet şəbəkəsi vasitəsi ilə müasir kompüterə giriş bu cür məlumatların yığılmasını asanlaşdırır.

Kəşfiyyatdan istifadə etmək əməliyyat planlaşdırılması ilə inteqrasiya olunmalıdır. Əməliyyatçılar giriş və çıxış marşrutları, bina strukturları, telefonların və rabitə xətlərinin yerləşməsi, təhlükəsizlik işçilərinin sayı ilə bağlı məlumtları təhlil edərək potensial hədəfə qarşı effektiv əməliyyat təşkil edə bilər. Nəhayət kəşfiyyat siyasi faktorlar barədə məlumatlar əldə etməlidir, məsələn seçki ilə bağlı məlumatlar, əhalinin əhval-ruhiyyəsi, hərbi qulluqçuların vəziyyəti kimi məlumatlar vacibdir.

Mülki əhali ilə münasibətlər

Mülki əhali ilə münasibətlər partizanların düşmən və ya dost əhali arasında işləyib-işləməməsindən asılıdır. Dost əhali partizan döyüşçüləri üçün sığınacaq, təchizat, maliyyələşdirmə, kəşfiyyat və döyüşçü lilə dəstəkləmək üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. “Xalqın dayağı” partizan hərəkatı üçün çox vacibdir.

Vyetnam Döyüşünün ilk mərhələlərində Amerika rəsmiləri, bir neçə min güman ki, hökumətin nəzarətində olan istehkamlı kəndlərin əslində onları təchizat və istirahət üçün istifadə edən Vyetkonq partizanları tərəfindən idarə edildiyini aşkar etdilər. Məhdud bir ərazidə və ya ölkədə populyar kütləvi dəstək həmişə ciddi şəkildə tələb olunmur. Partizanlar və inqilabi qruplar hələ də silah, kəşfiyyat, yerli təhlükəsizlik və diplomatik örtükdən istifadə edərək fəaliyyət göstərə bilərlər.

Laqeyd və ya düşmən bir əhali partizanlar üçün həyatı çətinləşdirir və adətən onların dəstəyini qazanmaq üçün çox cəhdlər edilir. Dəstək qazanmaq cəhdləri dedikdə burada təkcə propoqanda ilə yumşaq vasitələr nəzərdə tutulmur, bura həm də qorxutmaq, şirnikləndirmək də daxildir. Partizan qüvvələri müxtəlif əməliyyatları azadlıq mübarizəsi kimi xarakterizə edə bilər, lakin bu, həmişə mülki şəxslərin kifayət qədər dəstəyi ilə nəticələnmir. Etnik və dini nifrət də daxil olmaqla digər amillər sadə bir milli azadlıq iddiasını qəbuledilməz edə bilər. Partizanların istifadə etdiyi inandırma və ya məcburiyyət nə olursa-olsun, mülki əhali ilə münasibətlər onların uğurlarının və ya uğursuzluğunun ən vacib amillərindən biridir.

Terrordan istifadə


Bəzi hallarda terrorizmdən istifadə partizan müharibəsinin bir aspekti ola bilər. Terror beynəlxalq diqqəti partizanlara yönəltmək, qarşı tərəfin liderlərini öldürmək, hədəflərdən pul tələb etmək, ümumi əhalini qorxutmaq, iqtisadi itki yaratmaq və s. üçün istifadə olunur.

Eyni zamanca terror əks-effekt də yarada, əhalinin qeyri-mütənasib reaksiya verməsinə gətirib çıxara və nəticədə yerli xalqı özgələşdirə və özündən uzaqlaşdıra bilər. Hətta bu cür taktikalar fəlakətə səbəb ola bilər və mülki əhalinin partizanlara qarşı mübarizəyə qoşulmasına da səbəb ola bilər.

Belə vəziyyət İsraildə baş verdi, burada intihar bombaları partlayışları əksər İsrail vətəndaşlarını və eləcə də dünya arenasını fələstinlilərə qarşı sərt mövqe tutmağa təşviq etdi. Filippində və Malayziyada kommunist terror aksiyaları üsyançılara qarşı mülki fikri dəyişməyə kömək etdi. Peruda və bəzi digər ölkələrdə də vətəndaşlar bəzən hökumətlərin qiyamçılara və ya inqilabçılara qarşı tətbiq etdiyi sərt əks tədbirləri dəstəkləyirdi.

Geri çəkilmə

Partizanlar əməliyyat başa çatdıqdan sonra və ya pis nəticə əldə olunacaqsa geri çəkilmək üçün diqqətlə plan hazırlamalıdırlar. Geri çəkilmə mərhələsi bəzən planlaşdırılan hərəkətin ən vacib hissəsi kimi qəbul edilir və üstün qüvvələrlə uzunmüddətli mübarizəyə qapılmaq adətən üsyançı, terrorçu və ya inqilabçı əməliyyatlar üçün ölümcül ola bilər. Geri çəkilmə ümumiyyətlə müxtəlif yollar və metodlardan istifadə etməklə həyata keçirilir.

Logistika

Partizanlar, adətən, ənənəvi birləşmələrlə müqayisədə daha kiçik bir logistika ilə fəaliyyət göstərirlər; buna baxmayaraq, onların maddi-texniki fəaliyyətlərini əla şəkildə təşkil etmək olar. Əsas diqqət ediləsi məqam odur ki, ənənəvi bölmələrin tapılması və məhv edilməsi üçün nisbətən asan yerdə olan, sabit baza və anbarlardan asılı olmayasan.

Mobillik və sürət burada əsas məqamdır və mümkün olduqda partizanlar torpaqdan kənarda yaşamalı və ya mənsub olduğu əhalidən dəstək almalıdırlar. Bu mənada “xalq” partizanların təchizat bazasına çevrilir. Həm terrorçu, həm də partizan fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi birbaşa fərdi töhfələrdən (könüllü və ya könüllü olmayan) və işgüzar əməliyyatlar tərəfindən işgüzar müəssisələrin faktiki işləməsindən tutmuş, qarət, etnik və dini mənsubiyyətə əsaslanan bank oğurluqları, adam oğurluğu və kompleks maliyyə şəbəkələrinə qədərdir.

Daimi və yarı daimi bazalar, adətən uzaq ərazilərdə və ya dost rejimlərin sığındığı sərhədyanı yerlərdə yerləşən partizan lojistik quruluşunun bir hissəsini təşkil edir. Bunlar, Vyetnam Döyüşü zamanı ABŞ qüvvələrinin qarşılaşdığı sərt Vyetkonq və Şimali Vyetnam partizanları möhkəmləndirilmiş baza düşərgələrində və tunel komplekslərində olduğu kimi olduqca mükəmməl ola bilər. Onların əhəmiyyətini bəzən kommunist qüvvələrin bu saytları qorumaq üçün apardıqları ağır mübarizə ilə görmək olar. Lakin, müdafiənin əlçatmaz olduğu ortaya çıxdıqda, kommunist birlikləri hiss etmədən geri çəkildilər.

Ərazi


Partizan müharibələrinin çox vaxt kənd yerlərində aparıldığı barədə düşüncələr var və bu, doğrudan da Mao və Giap, Əfqanıstan mücahidləri, Qvatemalanın Ejército Guerrillero de los Pobres (EGP), Nikaraqua Konfransı və El Salvadorda FMLN'in əməliyyatlarında belə idi. Partizanlar Argentina və Şimali İrlandiya kimi yerlərdə olduğu kimi şəhər şəraitində də uğurla fəaliyyət göstərə bilirlər.

Şəhər yerlərində partizanlar, təchizat və kəşfiyyat təmin etmək üçün onlara loyal yanaşan əhaliyə güvənirlər. Kənd partizanları bol örtük və gizlilik təmin edən bölgələrdə, xüsusən də meşəlik və dağlıq ərazilərdə fəaliyyət göstərməyi üstün tuturlar. Şəhər partizanları dağlara və meşələrə qarışmaq əvəzinə əhaliyə qarışır və insanlar arasında dəstək qazanmağa çalışırlar. Partizanların hər iki növ ərazidən çıxarılması və məhv edilməsi çətin ola bilər.

Xarici dəstək və sığınacaqlar

Əsgərlər, silahlar, sığınacaqlar və ya partizanlara olan rəğbət olsa xarici dəstək mütləq lazım deyil, lakin bu, üsyançıların qələbə şansını çox artıra bilər. Xarici diplomatik dəstək partizanların mübarizə səbəblərini beynəlxalq diqqətə çatdıra bilər, yerli rəqiblərə güzəşt etmək üçün təzyiq göstərə, dəstək və maddi yardım göstərə bilər. Xarici sığınacaqlar partizanları ilahlar, materiallar, təchizatlar və təlim bazaları ilə təmin edə bilər. Bu xarici dəstək beynəlxalq hüquqdan faydalana bilər, xüsusən sponsor hökumət hökumətin dəstəyini gizlətməkdə və ərazisindəki əməliyyatçıların hücumlarına “məqbul inkar” iddiasını təmin edə bilər.

Vyetkonq və Şimali Vyetnam qiyamçıları münaqişə zamanı belə beynəlxalq sığınacaqlardan geniş istifadə etdilər və məşhur Ho Chi Minh Trail, Laos və Kamboca vasitəsilə yol stansiyaları və bazalar əldə etdilər.

ABŞ, Panama kanalının qurulması üçün lazım olan əraziləri ələ keçirmək üçün Kolumbiyada bir inqilab maliyyələşdirdi. Diqqət çəkən digər bir hadisə, Banqladeş dövlətinin yaradılması ilə nəticələnən Pakistana qarşı 1971-ci ildə Banqladeş Qurtuluş Müharibəsində Hindistan Ordusu ilə birlikdə vuruşan Mukti Bahini partizanlarıdır. Vyetnamdan sonrakı dövrdə “Əl-Qaidə” terror təşkilatı, əməliyyatlarını planlaşdırmaq və həyata keçirmək üçün “Taliban” rejimi altındakı Əfqanıstan kimi uzaq ərazilərdən də səmərəli istifadə etdi.

Partizan təşəbbüsü və döyüş intensivliyi


Hücumun zamanı və yerini düzgün seçməyi bacaran partizan döyüşçüləri ümumiyyətlə taktiki təşəbbüs və sürpriz elementinə sahib ola bilirlər. Vəziyyət dəyişdikcə hücumun ləğv edillib yenidən başlaması üçün planın hazırlanması həftələr, aylar və hətta illər çəkə bilər. Hədəf bölgəsində vyetnamlılar və digərləri “Xalqlar müharibəsi” əməliyyatları üçün səciyyəvi bir nümunə olan sayda üstünlük əldə edilə bilməyincə bir çox partizan hücumları həyata keçirilmir. Fərdi intihar bomba hücumları başqa bir forma ortaya qoya bilər. Burada adətən yalnız bombanı partladacaq şəxs və onun komandası iştirak edir, düzdür, burada da yerin və zamanın düzgün seçilməsi olduqca önəmli faktordur, lakin belə hücumlar mövcud üstünlükləri partizanların əlindən ala bilər.

Digər aspektlər

Xarici və yerli rejimlərə qarşı mübarizə

Yerli rejimə qarşı (ölkə daxilində bir qrupun digərinə qarşı mübarizəsi) uğurlu partizan müharibəsinə misal olaraq Kuba inqilabını və Çin vətəndaş müharibəsini, habelə Nikaraquada hərbi diktaturanı devirən Sandinista inqilabını göstərmək olar. Afrikadakı bir çox çevriliş və üsyanlar partizan müharibələrini əks etdirir, müxtəlif qruplar aydın siyasi hədəflərə sahibdirlər və partizan taktikalarından istifadə edirlər. Buna misal olaraq Uqanda, Liberiya və digər yerlərdə rejimlərin devrilməsini göstərmək olar. Asiyada yerli və ya milli rejimlər ən çox Vyetnam, Çin və Kambocada partizan müharibəsi ilə devrildi.

Bütün bu ölkələrə xarici qüvvələr müdaxilə etdilər, amma güc mübarizələri sonda daxildə həll edildi.

Yerli və ya milli rejimlərə qarşı partizan müharibəsinin uğursuz nümunələri çoxdur. Bunlara Portuqal Afrikası (Anqola, Mozambik və Qvineya-Bisau), Malayziya (sonra Malay), Malay müharibəsi, Boliviya, Argentina və Filippin daxildir. Hətta 1980-ci illərin ortalarında Hindistan tərəfindən göndərilən Hindistanın Sülh Mühafizə Qüvvələrinə qarşı bu taktikalardan səmərəli şəkildə istifadə edə bildi, sonradan müxtəlif səbəblərə görə, ilk növbədə siyasi olaraq geri alındı. “Tamil pələngləri” hələ də Şri Lankada etnik tamillər üçün müstəqil dövlət yaratmaq uğrunda mübarizə aparırlar, bir çoxları 1948-ci ildə İngiltərədən müstəqillik qazandıqdan sonra Sinhalese çoxluğunun rəhbərlik etdiyi ardıcıl hökumətlərin marginallaşdırılmasından şikayət edirlər.

Etik ölçülər


Mülki şəxslər əməkdaşlıq etdikləri üçün cəza olaraq hədə-qorxu və məcburiyyət siyasəti kimi öldürülə və ya hücuma məruz qala bilərlər.

Bu cür hücumlar, ümumiyyətlə, partizan rəhbərliyi tərəfindən əldə ediləcək siyasi məqsədlər üçün edilir. Hücumlar mülki əhval-ruhiyyəni zəiflətməyə yönəldilə bilər ki, partizanların əleyhdarlarına dəstəyi azaltsınlar. Vətəndaş müharibələri zamanı həm partizan dəstələri, həm də vəhşiliklər etmiş mütəşəkkil qoşunlar mülki şəxslərə qəsdən hücumlar edə bilər. Etnik və dini çəkişmələr geniş tərkibli qırğınlar və soyqırımı ehtiva edə bilər, çünki rəqabətçi qruplar dinc əhaliyə kütləvi zorakılıq göstərir.

Xarici güclərə qarşı müharibələrdə partizanlar, xüsusən xarici qüvvələr birbaşa qarşıdurma üçün çox güclü olduqda öz hücumlarını mülki şəxslərə istiqamətləndirə bilir. Vyetnamda mülki şəxslərə qarşı bombardmanlar və terror hücumları olduqca yayğın idi və əksər hallarda hakim rejimi və onun Amerika tərəfdarlarını dəstəkləyən yerli rəyi pozmaqda təsirli idi, həm də mülki əhaliyə hücumlar həyata keçirmək daha asan idi. Bu cür hücumlar, beynəlxalq miqyasda da təsir etdi, Amerikaya qarşı düşüncələri pisləşdirdi və geri çəkilməsini sürətləndirdi.

İraqda 2003-cü ildə ABŞ-ın işğalından sonra ölənlərin əksəriyyəti ABŞ qoşunlarının əsgərləri deyil, mülki şəxslər idi, çünki müharibə edən qruplaşmalar ölkəni etnik və dini düşmənçiliyə əsaslanan vətəndaş müharibəsinə apardı.

Belə düşünürdülər ki, bununla ABŞ qoşunlarının yerləşdirilməsinə qarşı Amerika rəyini dəyişməyə müvəffəq ola bilərlər. Bununla belə, xaos atmosferi yaratmaq üçün mülki şəxslərə qarşı hücumlardan istifadə etmək (və atmosfer xarici işğalçıların geri çəkilməsinə və ya güzəştlərə səbəb olacaq siyasi üstünlük) partizan və milli azadlıq mübarizələri üçün xas əlamətdir. Bu cür hücumların etikliyi və ya partizanların “terrorçu” və ya “azadlıq döyüşçüləri” kimi təsnif edilməsi barədə iddialar hələ də müzakirə olunur.

Müharibə qanunları

Partizanların qanuni döyüşçü kimi tanınmaması onlar üçün problemlidir, çünki onlar forma geyə bilməzlər (yerli əhali ilə qarışacaqlar) və ya onların vahid və fərqli emblemləri rəqibləri tərəfindən belə tanınmaya bilər. Bu, 1870-71-ci illərdə Fransa-Prussiya müharibəsində baş verdi.

1977-ci ildə Cenevrə Konvensiyalarına “Beynəlxalq Silahlı Münaqişələrin Qurbanlarının Müdafiəsi ilə əlaqəli” Birinci Əlavə Protokolun 44-cü maddəsinin 3 və 4-cü bölmələri, münaqişənin xarakterinə görə, hərbi əməliyyatlar zamanı silahlarını açıq şəkildə gəzdirdikləri müddətcə forma geyinməyən döyüşçüləri tanıyır. Bu maddə bu konvensiyanı ratifikasiya etmiş ölkələrə qarşı geyimsiz partizanlara qanuni döyüşçü statusu verir.

Bununla yanaşı, eyni protokolun 37.1.c maddəsində deyilir ki, “mülki, döyüşməyən şəxs statusundan sui-istifadə etmək olmaz, bu Cenevrə Konvensiyaları ilə qadağandır. Bur müharibəsində olduğu kimi, düşmən formasının geyinilməsi buna aiddir.

Bunu beynəlxalq humanitar hüquq adlandırılan hüquq sahəsi tənzimləyir. Məsələn, bu hüquqa görə müharibə zamanı neytral və ya münaqişə tərəfi olmayan digər dövlətlərin bayraqları və ya milli rəmzləri, hərbi fərqləndirmə işarələri və ya formasından və ya hücum zamanı və ya döyüş əməliyyatlarını pərdələmək, irəliləmək, qorumaq və ya onlara maneə törətmək üçün qarşı tərəfin bayraqları və ya milli rəmzləri, hərbi fərqləndirmə işarələri və ya formasından, Cenevrə Konvensiyasının fərqli nişanlarından istifadə qadağandır.

Bu barədə yazılanlar

Mao Zedonqun nəzəriyyələri


Mao Zedonq Çin vətəndaş müharibəsi əsnasında qoşunları üçün Xalq Qurtuluş Ordusunun İnqilab Müharibəsi prinsiplərini aşağıdakı nöqtələrdə ümumiləşdirdi: “Düşmən irəliləyir, geri çəkilirik. Düşmən düşərgə qurur, təcavüz edirik. Düşmən yorulur, hücum edirik. Düşmən geri çəkilir, təqib edirik”.

Həmin zamanın ümumi şüarı belə idi: “Zərbə endirməzdən əvvəl yumruğunu geri çək”. Bu, radikal və həssas olduqları kritik anda “zərbə endirmədən” əvvəl, “yumruğu geri çəkmək”lə düşməni ovlamaq taktikası idi. Mao Çevik müharibə (Mobile Warfare (yundong zhan)) və Partizan Müharibəsi (youji zhan) arasında fərq qoymuşdu, lakin onlar yekun hədəfə yönəlmiş inteqrasiya edilmiş bir davanın bir hissəsi idi. Maonun semantik işi olan “Partizan Döyüşü haqqında” Vyetnamda hərbi lider və teorist Võ Nguyên Giáp tərəfindən uğurla yayılıb və tətbiq edilib. Giapın “Xalqlar müharibəsi, xalqlar ordusu” Maonun üç mərhələli yanaşması ilə oxşarlıq təşkil edir.

Laurensin qeydləri

“Ərəbistanın Lourensi” olaraq bilinən T. E. Laurens 1938-ci ildə nəşr olunan “Encyclopædia Britannica” üçün yazdığı məqalədə partizan müharibəsi taktikasının nəzəriyyəsini təqdim edib. Həmin məqalədə partizan döyüşçülərini qazla müqayisə edir. Döyüşçülər əməliyyat bölgəsində daha çox və ya daha az təsadüfi şəkildə dağılırlar. Qaz molekulları bir qabda çox kiçik bir daxili məkan tutduqları kimi partizanlar və onların hücrələri də ərazidə çox kiçik bir yer tuta bilər. Döyüşçülər taktiki məqsədlər üçün qruplarda birləşə bilər, lakin ümumi vəziyyət dağınıq olmalıdır.

Belə döyüşçülər bir yerdə cəmləşməməlidir. Onlar birləşməməlidir. Çox sayda döyüşçü girişmədiyi üçün onları “məğlub etmək” çox çətindir. Laurens yerli olmayan bir işğalçı qüvvəni düşmən olaraq xarakterizə edirdi. O, bəzi nəzəriyyələrini xəstə olduğu və Osmanlı ilə mübarizə edə bilmədiyi vaxtda “Hikmətin yeddi sütunu” kitabında yazıb. Orada o, müharibə nəzəriyyəçilərini nəzərdən keçirir və belə qeydlərin onun vəziyyətinə uyğun olmadığını hesab edir.

Ərəblər türkləri məğlub edə bilmədilər, çünki onlar böyük qruplarla döyüşməyə alışmış intizamlı əsgərlər deyil, individual döyüşçülər idi. Buna görə Laurens mümkünsə heç vaxt düşmənlə qarşı-qarşıya gəlməməyi təklif etdi və bununla da əsgərlərinə atəş üçün heç bir şey vermədi, tüfənglərinin göstərə biləcəyi yerdən başqa zərbə endirməyə yer olmadı. Bu vaxt, Lourens və ərəblər dəvələrə minərək dəmiryol xətlərinə və təcrid olunmuş dayaq məntəqələrinə hücum etdilər.

Çe Quevaranın yazdıqları


Əsas partizan strateqlərindən biri XX əsrin əvvəllərində Şimali Afrikadakı Rif dağlarında həm İspan, həm də Fransız ordularına qarşı vuruşan Berber lideri Abd el-Krim idi. Partizan taktikasının Ho Chi Minh, Mao Zedonq və Çe Quevaradan ilham aldığı məlumdur. Argentinalı inqilabçı Quevara partizan müharibəsi haqqında geniş yazıb və partizanların inqilabi potensialını vurğulayıb.

“Partizan dəstəsi silahlı bir nüvədir, xalqın mübarizə avanqardıdır. Bu, öz böyük qüvvəsini xalqın kütləsindən çəkir. Partizan dəstəsi, sadəcə zəif olduğu üçün vuruşduğu ordudan zəif hesab edilməməlidir. Partizan müharibəsi əksəriyyət tərəfindən dəstəklənən, lakin zülmdən qorunmaq üçün daha az sayda silah sahibi olan qüvvə tərəfindən istifadə olunur”.

- Çe Quevara, Partizan Döyüşü, 1960

Abdul Haris Nasutionin yazıları

İndoneziya ordusunun qurucu doktrinalarının ən dolğun ifadəsi Abdul Haris Nasutionnin 1953-cü ildə qələbə aldığı “Partizan Döyüşünün əsasları”nda qeyd olunub. Əsər 1947-48-ci illərdə təkrarlanan strateji göstərişlər, Nasution partizan müharibəsi nəzəriyyələri, keçmiş dövr (Yaponiyanın işğalından sonrakı dövr) və gələcəkdə baş verə biləcək böhranlara dair fikirləri və hərbi ədalət, “partizan hökuməti” və onun qanuni əsasları barədə yazılıb. Əsər İrlandiyadakı Mixael Kollins, Yaxın Şərqdəki T. E. Lourens və XX əsrin əvvəllərində Çində Mao, Əfqanıstan və İraqdakı müasir üsyançılara söykənən və ya tətbiq olunan oxşar prinsipləri ehtiva edir.

Nasution öz təsirlərini həvəslə göstərir, tez-tez bəzi partizanların fəaliyyətlərini “Vinqeyt” hərəkətləri adlandıraraq, Laurensdən sitat gətirir və yaxın və uzaq keçmişdən ibrət götürərək, düşünülmüş arqumentlərini inkişaf etdirmək üçün göstərir. Əsərin digər nəzəriyyəçi/praktikantlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndiyi bir məqam budur ki, General Nasution həm partizan, həm də əks-partizan müharibəsinə səbəb olmuş az adamlardan biri idi. 'Xalq müharibəsi' həqiqətlərinə dair bu ikili perspektiv əsər dövründəki doqmatik hiperboldan və bənzər inqilabi əsərlərin ideoloji qarışıqlıqlarından uzaqdır.

Mətnlər və traktatlar


Partizan taktikası 1969-cu ildə Karlos Mariqhella tərəfindən “Şəhə Partizanının mini əl kitabı” adlı əsərdə ümumiləşdirilib. Mətn bir çox ölkədə qadağan edilib, ancaq ABŞ da daxil olmaqla bir neçə ölkədə çap və kitab rəflərində qalmaqdadır. Lenni Franka görə Mariqhellanın kitabçası, bir çox solçu terror qrupları arasında Baader-Meinhof Qanqın Bibliyası hesab edilir. Təəssüf ki, onlar üçün və Lenni Frankın qeyd etdiyi kimi, kitabın çox hissəsi qüsurlu idi. Cəmiyyətin Mariqhella taktikasına necə reaksiya verəcəyi və bu taktikaların bəzilərinin bir şəhər mühitində necə işləyəcəyi ilə bağlı əsas fərziyyələr tamamilə yanlış olduğunu sübut etdi.

II Dünya müharibəsində Amerika və İngilislərin qeydləri

Con Kits İkinci Dünya müharibəsində bir amerikalı partizan lideri haqqında yazıb: “1942-ci ildə Polkovnik Uendell Fertiq Filippinin 1945-ci ildə azad edilməsinə qədər Filippinin Mindanao adasında Yaponiyanın işğalçı qüvvələrinə təcavüz edən böyük bir partizan dəstəsi təşkil etmişdi. Fertiq Şimali Karolina ştatındakı Fort Braqda Birləşmiş Ştatlar Ordusunun Xüsusi Müharibə Məktəbini qurur, onun qabiliyyətləri sonradan Birləşmiş Ştatlar Ordusu tərəfindən istifadə edildi. Bundan başqa polkovnik Aaron Bank, polkovnik Russell Volkman və polkovnik Uilliam R. Peers də var idi”.

(Ardı var...)