Strateji, əməliyyat və taktiki səviyyə| Asimmetrik müharibə və beynəlxalq humanitar hüquq - II YAZI

2005-ci ilin may ayına qədər İraqda 1500-dən çox ABŞ əsgəri, dənizçi, pilot və dəniz piyadası öldü və təxminən 12000 adam yaralandı. Fəllucə döyüşü əla bir nümunədir. İraqlı üsyançıların mövqe üstünlüyünə (şəhər ərazisini müdafiə etməsinə) baxmayaraq, təxminən 50 ABŞ dəniz piyadası ilə müqayisədə 1200 nəfər öldürüldü.


Artan texnoloji asimmetriya beynəlxalq humanitar hüququn tətbiqinə güclü təsir göstərir. Bir tərəfdən, asimmetrik cəhətdən əlverişli tərəfə beynəlxalq humanitar hüququn müddəlarına ən azı rəqibi qədər yol verməməsi üçün şərait yaranır. Məsələn, İraq əməliyyatının döyüş mərhələsində koalisiyanın hərbi əməliyyatların aparılmasını tənzimləyən beynəlxalq humanitar hüququn bu komponentlərinə uyğunluğu istisna idi. Hücum zamanı ehtiyat tədbirlərinin görülməsi tələbi ilə bağlı bir sıra narahatlıqlar var idi, lakin bu cür narahatlıqlar ümumiyyətlə döyüş əməliyyatlarının zəif başa düşülməsini sübut etdi. Yeganə şiddətli tənqid ələ keçirilən hədəflərinin müəyyən hissəsinin, hökumətin və “Bəəs” partiyası obyektlərinin bəzilərinin “döyüşçülərin vəziyyəti” və “hərbi məqsəd” meyarlarına hörmət edilməməsi idi. Bu cür iddialar qanunilik məsələsi olaraq ümumiyyətlə yanlışdır, amma maraqlıdır ki, həm dekapitasiya, həm də hökumətə təsir edən zərbələr müzakirə olunan doktrinal asimmetriyanı əks etdirir.

Digər tərəfdən, texnoloji cəhətdən əlverişsiz olan qüvvələrin necə xilas olmağı və necə düşmənə təsir etməyinin iki əsas problemi var. Qeyd olunmalıdır ki, sağ qalmağın ən yaxşı yolu düşmənin sizi tapmaq və tanıma qabiliyyətini zəiflətməkdir. Bunu etmək üçün bir çox qanuni üsul mövcuddur: ötürmələri şifrələmə, kamuflyaj, hiyləgərlik, manevr qabiliyyəti, sıxışma, meakonasiya, mübarizəni şəhər sahəsi kimi daha əlverişli mühitə köçürmə.


Problem beynəlxalq humanitar hüququn humanitar problemlər və hərbi zərurət arasında kobud tarazlıq üzərində qurulmasıdır. Dövlətlər ümumiyyətlə yalnız hərbi vəziyyətə gətirməyən və rəqiblərinə ölçüləbilən bir üstünlük verməyən hərbi əməliyyatlardakı bu humanitar məhdudiyyətləri qəbul etməyə hazırdırlar. Bu balans, balansın olmadığı vəziyyətə çevriləndə, güclər asimmetrik olaraq təchiz edilmiş və bacarıqlı olduqda, zəif tərəfin balanssızlığı kompensasiya etməyə çalışması təbii bir haldır.

Beynəlxalq humanitar hüququn müddəalarının ən tez-tez pozulduğu anlar mülki əhali ilə döyüşçülərin ayrılmasında çətinlik olan vaxtlardır. Bu 1977-ci il Protokolunun I Əlavəsinin 48-ci maddəsində açıq formada göstərilir: münaqişə edən tərəflər mülki əhali və döyüşənlər arasında, mülki Obyektlər və hərbi obyektlər arasında həmişə fərq qoymalı və müdafiəni təmin etmək məqsədi ilə öz əməliyyatlarını yalnız hərbi obyektlərə qarşı yönəltməlidirlər. Ümumi prinsip mülki şəxslərə, mülki obyektlərə və xüsusi mühafizə olunan şəxslərə və obyektlərə xüsusi qadağalar vasitəsilə tətbiq edilir.

Mütənasiblik prinsipinin tətbiqi və hücum zamanı ehtiyat tədbirlərinin görülməsi tələbi fərqi daha da artırır. I Əlavə protokolda 3 dəfə diqqətə çatdırılan və beynəlxalq humanitar hüququn xüsusi prinsipi olan mütənasiblik “mülki şəxsin öldürülməsini, mülki şəxslərə xəsarət yetirilməsini, mülki obyektlərə ziyan vurulmasını və ya birbaşa hərbi üstünlüyə görə həddindən artıq gücdə ola biləcək hücumun başlamasını” qadağan edir.


Hücumda zəruri ehtiyat tədbirlərinə daxildir:

- Hədəfin hücumdan necə müdafiə olunduğunu yoxlamaq üçün “mümkün olan hər şeyi” etmək;
- Əsirlərin ölməməsi və ya təsadüfən yaralanmamasını minimuma endirmək üçün silah və taktika seçərkən “mümkün olan bütün ehtiyat tədbirləri” görmək;
- “Oxşar hərbi üstünlük” təklif edən potensial hədəflər arasından ən az girov və xasərətə səbəb olan hücum hədəfi seçmək.

Asimmetrik cəhətdən əlverişsiz tərəf ya qorunan statusa uyğunlaşır, ya da qorunan şəxslər və obyektlərdən hücumların qarşısını almaq üçün istifadə edir. Texnoloji cəhətdən üstünlük təşkil edən bir rəqiblə qarşılaşan İraq hərbiçiləri (və onlarla birlikdə döyüşən digərləri) sistematik olaraq bu texnikalardan istifadə edirdilər. Münaqişənin əvvəlində onlar düşündülər ki, koalisiya qüvvələri ilə klassik gücə qarşı güc prinsipi ilə hərəkət etmək, demək olar ki, intihar olar. Bu cür taktikalar uğursuz, lakin məntiqlidir, Koalisiyanın yerləşdikləri və müəyyənləşdirildikləri zaman onları demək olar ki, istədikləri halda öldürə bilirlər. Asimmetriyanın dinamikasını başa düşmək üçün bu müharibə üsullarının bir hissəsini və onların qanuniliyini araşdırmaq illüstrativdir.

İraq əməliyyatı zamanı koalisiya qüvvələri İraqın nizamlı və nizamsız qüvvələrini aşkar edən zaman dəfələrlə mülki şəxslərə xəsarət yetirib. Bundan sonra dəfələrlə mülki şəxslərin müyyən edilməsini asanlaşdırmaq üçün texnologiyalar üzərində işləyib. Şübhəsiz ki, təcrübə fərqləndirmə prinsipinə hörmətin azaldığını göstərir və mülki şəxslərə təhlükə altında olduğunu sübut edir.


Bununla birlikdə I Əlavə Protokol 44.3-cü maddəsində deyilir ki, döyüşçülər hücum və ya hücum üçün hazırlıqda olan bir hərbi əməliyyat zamanı özlərini mülki əhalidən ayırmaq məcburiyyətindədirlər. Buna baxmayaraq BHH-nin pozulması tez-tez müşahidə olunub.

Bunun əvəzinə mülki geyimli hərbi qulluqçular yalnız qanuni döyüş statusunu və bununla əlaqəli faydalarını itirirlər. Bu çox qarışıq məqamın izahı qaydadır. Mülki geyim geyinən hərbçilər hərbi əməliyyat iştirakçısı qanuni statusunu və onunla bağlı üstünlüklərini itirirlər. Bu tez-tez bəndin izahını qarmaqarışıq vəziyyətə gətirir.

Silahlı qüvvələrin üzvləri Üçüncü Cenevrə Konvensiyasının 4A (1) maddəsinə əsasən döyüşçü statusundan istifadə edirlər. Döyüşçü statusu üçün meyarlar məsələn 4A (2) maddəsində göstərilən dörd məcmu şərt, o cümlədən uzaq məsafədə tanınan sabit bir fərqləndirici nişanə olur. Ən çox yayılmış “fərqləndirici əlamət” elementidir.

Hərbi geyim rejiminə əməl edilməməsi nəticəsində hərbçilər döyüş iştirakçısı statusunu itirir. Əsir düşənlər hərbi əsirin və onun müdafiəsi statusundan məhrum olurlar. Bundan əlavə, mülki geyimli hərbi qulluqçular döyüşçü statusunu itirdiyi üçün düşmənə qarşı güc tətbiq etmək qabiliyyətinə də malik deyillər. Düşmənə hücum etmək müharibə cinayəti deyil, lakin bu, tutulan tərəfin milli qanununa əsasən cinayət sayıla bilər (məsələn, öldürməyə cəhd). Müharibə toxunulmazlığı olmadıqda hər hansı bir dövlət, silahlanmamış hərbçini döyüş hərəkətlərinə, o cümlədən düşmən döyüşçülərinə hücum etməklə ittiham edə bilər.


Asimmetrik texnoloji çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün İraqda tez-tez istifadə olunan başqa bir üsul mülki şəxslərin və mülki obyektlərin qalxan kimi istifadə edilməsidir. Hərbi jargonda bu cür taktikalar “əks hədəfləmə” adlandırılır.

İraq qüvvələri, xüsusən də yaraqlı fədayilər, hücumların qarşısını almaq üçün passiv və fəal şəkildə insanlardan qalxan kimi istifadə edirdilər. Əvvəlcə, onlar mülki şəxslərin olduğu yerlərdə hərəkət edirdilər, sonradan qadınları və uşaqları da daxil olmaqla mülki şəxsləri fiziki olaraq qoruma kimi istifadə edirdilər.

İstər passiv, istərsə də aktiv formada insanlardan qalxan kimi istifadə etmək beynəlxalq humanitar hüququn açıq formada pozulması deməkdir. Əlavə Protokolun 51-ci maddəsin mülki əhalinin, ayrı-ayrı mülki şəxslərin və ərazilərin hərbi əməliyyatlardan, xüsusən də hərbi məqsədlərdən, hücumlardan müdafiə olunmaq üçün istifadə edilməsini qadağan edir. Qalxanlardan istifadə edildiyi zaman qaçılmaz olaraq yaranan qınaq normanın adət xarakterli olduğunu sübut edir.

Qeyd edək ki, Pentqonun “Hərbi və əlaqəli terminlər lüğəti” müharibənin səviyyələri üçün aşağıdakı tərifləri təqdim edir:

Müharibənin strateji səviyyəsi: xalqlar millətlər qrupunun üzvü olaraq bu müharibə səviyyəsində təhlükəsizlik və rəhbərlik sahəsində milli və ya çoxmillətli (müttəfiq və ya koalisiya) məqsədləri müəyyənləşdirir və bu məqsədlərə nail olmaq üçün milli resursları inkişaf etdirir və onlardan istifadə edir. Bu səviyyədə fəaliyyətlərə daxildir:


- milli və çoxmillətli hərbi hədəflər yaratmaq;
- ardıcıllıqla təşəbbüslər formalaşdırmaq;
- hərbi və digər güc vasitələrindən istifadə üçün sərhədləri müəyyənləşdirmək və riskləri qiymətləndirmək;
- bu hədəflərə çatmaq üçün qlobal planlar və ya müharibə planlarını hazırlamaq;
- strateji planlara uyğun olaraq hərbi qüvvələri və digər imkanları təmin etmək.

Müharibənin əməliyyat səviyyəsi: Bu səviyyədə müharibə bölgəsində və digər əməliyyat sahələrində strateji hədəfləri yerinə yetirmək üçün kampaniyalar və böyük əməliyyatlar planlaşdırılırır və planlar icra olunur. Bu səviyyədəki fəaliyyətlərə daxildir:

- Taktika və strategiyanın əlaqələndirilməsi;
- Strateji hədəfləri yerinə yetirmək üçün lazım olan əməliyyat məqsədlərinin yaradılması;
- Əməliyyat məqsədlərinə çatmaq üçün hadisələrin ardıcıllığının formalaşdırılması;
- Fəaliyyətlərə başlamaq və bu hadisələri həyata keçirmək və davam etdirmək üçün resurslar tətbiq etmək.

Bu fəaliyyətlər taktikadan daha çox zaman və məkanın daha geniş ölçüsünü ifadə edir, taktiki qüvvələrin maddi-texniki və inzibati dəstəyini təmin edir, o cümlədən strateji hədəflərə çatmaq üçün taktiki uğurların istifadəsi üçün vasitələr təqdim edirlər.

Müharibənin taktiki səviyyəsi: Müharibənin bu səviyyəsində taktiki bölmələr və ya tapşırıq qrupları hərbi məqsədləri yerinə yetirmək üçün döyüş və tapşırıqlar planlaşdırır və icra edir. Bu səviyyədəki fəaliyyətlərə döyüş məqsədlərinə çatmaq üçün bir-birinə və düşmənə qarşı döyüş elementlərinin nizamlı tənzimlənməsi və manevri daxildir.

İnsanın qalxan kimi istifadə olunması, qarşı tərəfin üzərinə konkret öhdəlik qoymasa, hücumun qarşısını almır (qanuna müvafiq olaraq). İnsanların məcburi olaraq qalxan kimi istifadə edilməsi zamanı təsadüfən xəsarət alanların hesablanmasının daxil edilməməsi barədə təkliflər verilmişdi ki, qanun pozucuları bunda yararlansınlar. I Əlavə Protokolun 51.8-ci maddəsi bu mübahisəni rədd edir:

“Bu qadağaların hər hansı bir pozulması (qalxan kimi istifadə etmə də daxil) münaqişə tərəflərini mülki əhali və mülki şəxslərə qarşı qanuni öhdəliklərindən azad etmir”.

(Ardı var...)