Orta Krallığın üz tutduğu bölgə – Yaxın Şərq və Asiyada Çin-ABŞ rəqabətinin dinamikası

2022-ci ilin son rübü Çin Xalq Respublikasını izləyən bir çox mütəxəssis üçün yeni strategiyanın həyata keçirildiyini açıqladı. Xüsusilə 2022-ci ilin dekabrında Çin dövlət başçısı Si Cinpinin Səudiyyə Ərəbistanına etdiyi səfər və bu səfər çərçivəsində həyata keçirilən fəaliyyətlər “Yaxın Şərqdə Çin Əsri” diskursunu gücləndirdi. Hətta bu səfər zamanı Sinin təmtəraqlı qarşılanma mərasimi tez-tez ABŞ Prezidenti Baydenin qarşılanması ilə müqayisə edilib, Çinin iştirak etdiyi Çin-Ərəb Dövlətləri Sammiti və Çin-Körfəz Əməkdaşlıq Şurası Zirvə Toplantısına qatılan region ölkələri isə “Vahid Çin” prinsipi başda olmaqla Çinin “diplomatik ilkin şərtlərini” qeyd-şərtsiz qəbul etdiklərini qeyd ediblər.

Üstəlik, Çin-Körfəz Əməkdaşlıq Şurası Zirvə Toplantısının yekun bəyannaməsində Çinin İranla bağlı bəyanatlarına Tehran cəbhəsindən sərt reaksiya verilib və bu vəziyyət Çinin üzləşdiyi yeni çağırış kimi şərh edilib. Əslində, bu prosesin ardınca bir neçə ay ərzində Pekində Çinin vasitəçiliyi ilə bir araya gələn İran və Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər nazirləri diplomatik əlaqələrin bərpası ilə bağlı razılığa gəliblər. İbrahim razılaşmalarından sonra bölgədə baş verən ən mühüm inkişaflardan biri olan bu razılaşma nəticəsində beynəlxalq ictimaiyyətin diqqəti bölgəyə və Çin tipli diplomatiya modelinə yönəlib. Çinin uzun müddət əkdiyi toxumlar cücərərək, “Yaxın Şərq Ekspansiyası”nın hərəkətverici qüvvəsinə çevrildi.

Yaxın Şərqdə Proaktiv Çin Portreti

Zamanı çox geriyə çəkmədən, sadəcə 2022-ci ilin dekabrından günümzə gətirdiyimizdə Çinin Yaxın Şərqlə bağlı bir diplomatik hücuma başladığı və üstəlik, bunu Qlobal Təhlükəsizlik Təşəbbüsü və “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsü başda olmaqla müxtəlif xarici siyasət alətləri və ya üzvü olduğu çoxtərəfli təşkilatlar ilə əlaqələndirərək dəstəklədiyi görünür. İsrail-Fələstin münaqişəsi ilə bağlı Çinin dərc etdiyi üç bəndlik təkliflər siyahısı, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının Dövlət Başçıları Zirvə toplantısında İranın təşkilata üzvlüyü və Səudiyyə Ərəbistanının dialoq tərəfdaşlığı mövqeyi, 15-ci BRICS Dövlət Başçıları Zirvə toplantısında Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin BRICS-ə üzv olması ilə paralel gedən proseslərlə yanaşı, ikitərəfli diplomatik səfərlərdə və Çinin ümumi diplomatik gündəmində Yaxın Şərq regionunun ön plana çıxdığı müşahidə edilir.

Bu baxımdan, sentyabrın 22-də keçirilən Si Cinpin-Bəşər Əsəd görüşü Çinin Yaxın Şərq təşəbbüsündə əlini bir addım irəli çəkdiyinin sübutudur. Bu şərhin əsas səbəbi isə xüsusilə 2000-ci illərin ikinci rübündən etibarən sürətlənən Çinin Yaxın Şərqlə bağlı mübahisələrdə barışdırıcı olma və bölgə ölkələri ilə dialoq kanalları yaratma strategiyasının uzun illər boyunca, kağız üzərində mühüm nəticələr təqdim etsə də, praktikada nəticə verə biləcək bir mərhələyə çatmadığı faktıdır. Eyni zamanda, daxili işlərə qarışmamaq prinsipinə üstünlük verilsə də, Çin daxili qarışıqlıqlarla mübarizə aparan ölkələrlə sıx təmasdan qaçır.

Həm terror təhlükəsi, həm də qeyri-sabit ölkələrin “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsünə gətirəcəyi mənfi təsir, bu ölkələrlə bağlı strategiyalar həyata keçirən ABŞ və ya Rusiya kimi aktorların mövcudluğu Çini diskursiv nöqtədə saxlayaraq, tətbiq mərhələsində passiv qalmağa sövq edib. Lakin xüsusilə İran-Səudiyyə Ərəbistanı yaxınlaşmasından sonra belə görünür ki, Çin Əfqanıstanla münasibətləri də daxil olmaqla, daha fəal proseslərə qoşulmağa hazırdır. Əsədin Suriyada vətəndaş müharibəsi başlayan 2011-ci ildən sonra 19-cu Asiya Oyunlarında iştirak etmək üçün Çinə ilk səfəri və Si Cinpinlə görüşü bu oriyentasiyanın nəticəsidir.

Si-Əsəd görüşü

İki liderin gündəmləri bir-birindən fərqli olsa da, realpolitik bu görüşün gündəm təhlilinin çoxdan aparılmasına imkan verdi. Bu baxımdan Suriya prizmasından baxıldığında, ölkənin ən yaxın iki tərəfdaşı olan Rusiya və İranın böhranları və Qərbin bu ölkələrə tətbiq etdiyi sanksiyalar Suriyaya lazımi dəstəyin verilməsinə mane olub. Bu nöqtədə Qərbə və mövcud qlobal sistemə qarşı tənqidi diskurslar inkişaf etdirən, BMT Təhlükəsizlik Şurasının Suriya administrasiyasına qarşı tədbirləri nəzərdə tutan iclaslarında veto hüququndan istifadə edən, iki ölkə arasında münasibətləri yaxşılaşdırmağa hazır olan və potensial iqtisadi səmərələri olan Çin can simitindən başqa bir şey ifadə etmir. Xüsusilə Suriyanın iqtisadi və diplomatik mövqeyini nəzərə alsaq, Çinlə yeni əməkdaşlıqlar bir növ buraxılış qurğusudur. Çünki Qərbin sanksiyalarının hədəfi olan Suriyanın iqtisadi mənzərəsi müharibə dövründəkindən qat-qat pisdir. Ölkənin yenidən qurulması üçün tələb olunan resurslardan başqa, cari göstəricilər göstərir ki, qlobal maliyyə sistemindən kənarda qalan və istehsal üçün xammala ehtiyacı olan Suriya, hətta prioritet kritik infrastruktur ehtiyaclarını ödəməyə gəldikdə belə, risklərlə üzləşir.

Bu baxımdan Çinin Qərbin sanksiyalarını bir addımda əzmək mümkün olmadığı reallıq olsa da, iki ölkə arasında iqtisadi və ticari əməkdaşlığın genişləndirilməsinə dair birgə bəyannamə Suriya üçün mühüm töhfə olacaq. Diplomatik olaraq qlobal sistemdən kənarlaşdırılan Suriyanın fevral ayında yenidən Ərəb Liqasına qoşulması Səudiyyə Ərəbistanı-İran razılaşması kimi regionda barışıq mühitinin yaranmasında mühüm hadisə olsa da, ümumilikdə çox kiçik bir addımdır. Çinin xüsusilə Yaxın Şərqdə, qlobal cənubda təsiri və Çin tipli diplomatiya təcrübələri Dəməşq administrasiyasının bu bölgələrlə diplomatik inteqrasiyasını bərpa etmək potensialına malikdir.

Çin üçün faydaları ilə yanaşı, 2004-cü ildən sonra ilk dəfə baş tutan Si-Əsəd görüşü nəticəsində “strateji tərəfdaşlığa” yüksələn əlaqələrin Çin üçün hansı potensiala malik olduğu mühüm sual işarəsidir. Bu kontekstdə Suriya ilə əlaqələrin artırılmasının Çinə Yaxın Şərqdə daha geniş manevr sahəsi təmin edəcəyi məlum bir həqiqətdir. Bundan əlavə, Çinlə diplomatik münasibətlərə başlamaq üçün ilkin şərt olan “Vahid Çin” prinsipinin qeyd-şərtsiz qəbul edilməsi Çinin öz bölgəsindəki siyasətinin əsasını təşkil edir. Digər tərəfdən, Pekin administrasiyasına görə, Suriya ərazisində yaşayan və vətəndaş müharibəsi zamanı təcrübə topladıqdan sonra Çinə qayıdaraq, bölücü fəaliyyətlərlə məşğul olan uyğur yaraqlılarına qarşı və insan haqları pozuntuları iddiası ilə Qərbin diqqət mərkəzində olan Uyğur məsələsi mövzusunda Dəməşqin dəstəyi Çin üçün hər nə olursa-olsun əhəmiyyətli bir qazancdır.

Ötən il Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsünə daxil olan Suriyanın mövqeyi, ətrafından keçən və günü-gündən şaxələnən iqtisadi dəhlizləri nəzərə alsaq, ciddi potensiala malikdir. Və bu vəziyyət Suriya ilə diplomatik əlaqələrini gücləndirmiş azsaylı ölkələrdən biri olan Çin üçün mühüm imkanlar açır. Bundan əlavə, Suriyanın yenidən qurulması Çin üçün bir çox investisiya sahələrini ehtiva edir, eyni zamanda Çin şirkətlərinin xaricdəki fəaliyyət şəbəkəsini genişləndirmək imkanı da daşıyır.

Bütün bu gözləntilər çərçivəsində keçirilən sammitin yekun bəyannaməsi hər iki tərəfin demək olar ki, bütün gözləntilərini qarşılayan mətnlə nəticələndi. Münasibətlərin 67-ci ildönümündə diplomatik əlaqələrin “strateji tərəfdaşlıq” səviyyəsinə yüksəldildiyini bəyan edən bu bəyannamədə başda Çinin həsas olduğu nöqtələr olan Tayvan məsələsi, Uyğur məsələsi, Honq-Konqun statusu, Vahid Çin prinsipi və ümumilikdə Çin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü əhatə edən bütün başlıqlarda Suriyanın Çini dəstəklədiyi vurğusu mətndə özünə yer tapıb. Bundan əlavə, Çinin xarici siyasət alətləri olan Qlobal Təhlükəsizlik Təşəbbüsü, Qlobal İnkişaf Təşəbbüsü, Qlobal Sivilizasiya Təşəbbüsü və “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsündə açıq şəkildə vurğulanır ki, Suriya ilə birgə strategiyalar hazırlanacaq və Suriya iqtisadiyyatı dəstəklənəcək.

Yekun bəyannamədə yer alan və Çinin təsdiq etdiyi məsələləri ifadə edən hissədə Suriyanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi və sabitliyinin dəstəkləndiyi bildirilir. Bəyannamədə belə bir ifadə var: “Çin xarici qüvvələrin Suriyanın daxili işlərinə qarışmasına, Suriyanın təhlükəsizliyinə və sabitliyinə xələl gətirməsinə, Suriyada qeyri-qanuni hərbi mövcudluğa, qeyri-qanuni hərbi əməliyyatlara və Suriyanın təbii sərvətlərinin qeyri-qanuni talanına qarşı çıxır və müvafiq ölkələri Suriyaya qarşı bütün qeyri-qanuni birtərəfli sanksiyaları dərhal ləğv etməyə çağırır”. Bu ifadə Türkiyə də daxil olmaqla, bölgədə aktiv strategiyalar aparan aktorlara mesaj olub və Çinin bu məsələyə qarışmasına yol açıb. Fikrimizcə, Çinin gələcəkdə Astana danışıqlarında iştirakının mümkünlüyü bəyannamənin bu maddəsi ilə gizlədilir. Yekun bəyannamənin son hissəsində diqqəti cəlb edən digər məqam isə qlobal sistemin idarə olunmasında hər iki tərəfin tutduğu mövqelərin izah edildiyi nöqtələrdir. Bu çərçivədə hər iki tərəf daxili işlərə qarışmama prinsipini əsas hesab edən, insan hüquqları məsələsinin alətləşdirilməsinə qarşı çıxan, çoxqütblülüyü prioritetləşdirən, hegemonluq müharibələrinə və güc siyasətlərinə qarşı çıxaraq bütün bəşəriyyətin ortaq gələcəyi üçün “Yeni nəsil beynəlxalq münasibətlər”in qurulmasına bütün beynəlxalq ictimaiyyəti təşviq etdiklərini elan edib.

Əvvəla, Suriya ilə Çin arasında imzalanmış yekun bəyannamə ilə davam etsək, bu bəyannamənin həm dil, həm üslub, həm də içindəki anlayışların istifadə üsulu ilə Çin tərəfindən yazıldığı açıq-aydın görünür. Oxşar vəziyyət Rusiya ilə Çin arasında fevralın 4-də imzalanan bəyannamədə də müşahidə olunub. Mətndə əsasən Çinin xarici siyasət prioritetləri vurğulansa da, Suriyanın əhəmiyyət verdiyi sahələr olan ticarət, inkişaf, ərazi bütövlüyü, ərəb ölkələri və beynəlxalq ictimaiyyətlə diplomatik əlaqələrin gücləndirilməsi baxımından Çinin açıq dəstəyi vacibdir. Bu nöqtədə kritik mövzularda yol xəritələri təklif edən bu mətn üçün ən vacib xüsusiyyətlərdən biri də yazıda qalmayaraq, icra mərhələsinə keçirilməsi məsələsidir.

İqlimi, təbii sərvətləri və coğrafiyası baxımından mühüm geosiyasi mövqeyə və potensiala malik olan Suriyanın hazırkı vəziyyətini nəzərə alsaq, bu, Çin üçün də potensial sınaq meydançasıdır. Yaxın Şərqdə atdığı addımlarla beynəlxalq ictimaiyyətin gözündə yaratdığı qavrayışdan razı qaldığını göstərən Çin üçün belə bir uğur xüsusilə “dinc yüksəliş”, “dinc yanaşı yaşama” və “bütün bəşəriyyət üçün ortaq gələcək” kimi mövzularla xarici siyasət xarakteristikaları yaratmaq istəyən bir aktor kimi beynəlxalq ictimaiyyətə özünü sübut etmək baxımından mühüm uğur olacaq. Lakin əvvəllər də vurğulandığı kimi, burada ən mühüm məsələ maddələrin həyata keçirilməsidir. Çünki eyni gündə Əsəd kimi Si Cinpin ilə görüşən Küveytin vəliəhdi Şeyx Mişal əl-Əhməd əl-Cabir əs-Sabahın toplantısından sonra Çin və Küveyt arasında altı fərqli sahədə imzalanan anlaşma memorandumu yekun bəyannamə mətnindən daha inkişaf etmiş bir mərhələni ortaya qoyur.

Məqsəd yeni əlaqələrlə ABŞ-yə rəqib olmaqdır?

Bütün bu inkişaflardan əlavə, geniş perspektivdən yanaşdıqda, Çinin enerji və ticarət baxımından özünü təhlükəsiz hiss etməsi onun diqqətini Yaxın Şərq bölgəsinə yönəltməsi ilə nəticələndi. Çinin xarici işlər naziri Vanq Yinin 2018-ci ildə dediyi kimi, “Çin Yaxın Şərqdə sülh qurucusu, sabitliyin asanlaşdırıcısı və inkişafın iştirakçısı olmaq üçün ərəb dövlətlərinə qoşulmağa hazırdır”. Çinin Yaxın Şərq strategiyasının aşağıdakı cümlə ilə ümumiləşdirilə bilən əsas cizgiləri ətraflı araşdırıldığında çoxaktorlu strategiyaların qarmaqarışıqlığı ortaya çıxır. Bu strategiyanın bir tərəfi Çinin ABŞ-nin indiki Hind-Sakit okean strategiyasına Yaxın Şərq kartı ilə cavab vermək istəyi, digər tərəfi isə müxtəlif diplomatik və geosiyasi strategiyalar toplusudur. İkinci mərhələni araşdırmadan əvvəl ABŞ-Çin rəqabəti nöqtəsində “Çinin Yaxın Şərq strategiyası əslində ABŞ-yə rəqibdirmi?” sualına cavab vermək vacibdir.

Hazırkı konyunkturada Çinin diplomatik əlaqələr qurduğu ölkələrlə daha çox iqtisadiyyat, inkişaf, texnologiya, yaşıl transformasiya və digər mövzularda əməkdaşlığa üz tutduğu görünür. Qlobal Təhlükəsizlik Təşəbbüsünü vurğulasa da, bu, hələ birgə təlimlər və ya müdafiə yönümlü ticarət danışıqlarından kənara çıxmayıb. Çinin bu davranışının əsas səbəbi ABŞ-nin hələ də müdafiə sahəsində bir çox aktorun regionda bir nömrəli tərəfdaşı olması və Çinin ABŞ-nin bölgədə verdiyi status-kvodan razı qalmasıdır. Si Cinpinin sözlərinə görə, öz enerji qabını doldurmaq istəyən Çin bunun böyük hissəsini Yaxın Şərqdən təmin edir və regionun sabitliyi enerji təchizatı təhlükəsizliyinin əsas prioritetlərindən biridir. Bununla yanaşı, eyni zamanda Çin “Bir Kəmər, Bir yol” yatırımları və istisadi mənada saysız-hesabsız əməkdaşlığa qollarını açan bölgə ölkələrinin təhlükəsizliyinin bir növ qarantı olan ABŞ-yə qarşı çıxaraq, bu sahədə enerji sərf etmək əvəzinə, ən azından hazırda vasitəçilik fəaliyyətlərinə, çoxtərəfli strategiyalara və diplomatik əlaqələrin şaxələndirilməsinə diqqət yetirir.

İkincisi, regionun daxili dinamikasına nəzər saldıqda, son vaxtlar bir-birinin ardınca elan edilən iqtisadi dəhlizlərin Yaxın Şərq ölkələrini əhatə etməsi və tikilməkdə olan liman investisiyalarının daşıdığı potensiallar fərqli strateji tənliklər yaradır. Hindistan-Orta Şərq-Avropa İqtisadi Dəhlizi (IMEC) ilk olaraq G-20 sammitində açıqlandı. Onun məqsədi Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya və İsraildəki avtomobil yolları, dəmir yolları və limanlar vasitəsilə Hindistanı Cənubi Avropaya birləşdirən qüsursuz logistik dəhliz yaratmaqdır. Hindistanı Şərqi Aralıq dənizinə birbaşa çıxışla təmin edən bu dəhliz hər nə qədər Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsünə alternativ olaraq müəyyən edilsə də, dəhlizə Türkiyənin daxil edilmədiyi və buna görə də Avropaya çatmanın dəniz yolu ilə təmin ediləcəyi nəzərə alınarsa, Pirey Limanı və Hayfa Limanı nümunəsində olduğu kimi ciddi bir qlobal liman əldə etmə strategiyası həyata keçirən Çinlə qarşı-qarşıya gəlməməsi o qədər də mümkün görünmür. Bənzər şəkildə İraqın “İnkişaf Yolu Layihəsi” ilə dəhliz bərabərliyinə daxil edilən Fav Limanı da “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsünün marşrutu üzərindədir və hər iki dəhlizin funksionallığına xidmət edir.

Nəticə

Bütün bu məlumatların yekun nəticəsi budur ki, bu iqtisadi dəhlizlər, o cümlədən Yaxın Şərq ölkələri qlobal sistemdə ayrılmanın mühüm siluetini təqdim edir. Bir tərəfdə 2013-cü ildə elan edilməsindən sonra 10 illik keçmişində, quru, dəniz, qütb, rəqəmsal və başqa törəmələri ilə hər bir sahəyə hörümçək toru kimi yayılan və qarşılaşdığı hər bir aktoru təşəbbüsə daxil edərək, iqtisadi təşəbbüsü siyasi və geosiyasi qazanca çevirən Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsü dayanarkən, buna rəqib olaraq yaradılan IMEC-ə daxil edilməyən ölkələr strateji fürsətlərin zamanlamasını qaçırmamaq üçün ya öz layihələrini həyata keçirirlər, ya da “Bir Kəmər, Bir Yol”a daha böyük sürətlə daxil olurlar. Hindistan, ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Fransa, Almaniya, İtaliya və Avropa İttifaqı arasında imzalanan hazırkı anlaşma memorandumu qarşısında Türkiyə başda olmaqla bir çox ölkə cəld reaksiya verdi və öz strategiyasını yaratdı.

Türkiyə nöqteyi-nəzərindən IMEC təşəbbüsü Rusiya-Ukrayna müharibəsi səbəbindən artıq funksionallığını artıran Orta Dəhlizə Çinin marağını da artırıb. Təbii ki, ABŞ-nin rəhbərliyi ilə elan edilmiş bir çox təşəbbüslərin mövcudluğunu və onların taleyini nəzərə alsaq, IMEC-in reallaşma ehtimalı ilə bağlı gözləntiləri çox da böyük tutmamaq lazım olacaq.

Digər tərəfdən elan edilən və ya kağız üzərində yetişməyi gözləyən bütün dəhliz layihələri bir kənara, ortada olan reallıq budur ki, Yaxın Şərq regionunun mövqeyi, enerji resursları və region ölkələrinin potensialı Çinin regiona qarşı gündən-günə şaxələnən təşəbbüsünə səbəb olub. Çinin XXI əsrdəki sürətli yüksəlişindən, mövcud qlobal sistemə gətirdiyi tənqiddən və Qərb ölkələrindən fərqli olaraq insan hüquqları, hesabatlılıq, korrupsiya kimi məsələlərə “daxili işlərə müdaxilə etməmə prinsipi” ilə yanaşmasından təsirlənən bölgə ölkələri isə Yaxın Şərqdə yaranan potensial “Çin Əsri”ni qaçırmamaq üçün öz aralarında olan mübahisələri donduraraq, Pekinlə əməkdaşlığa üz tutublar.

Prosesin davam etdirilməsinin nə gətirəcəyi bəlli olmasa da, özünü “Orta (Mərkəzi) Krallıq” olaraq təyin edən Çinin indi təkcə Asiya coğrafiyasının deyil, həm də mövcud qlobal sistemin mərkəzində olmaq üçün strategiyalar hazırladığı aydındır. Bu baxımdan Yaxın Şərq regionu hazırda sabit və ya qeyri-sabit olmasından asılı olmayaraq, Orta Krallığın üz tutduğu bölgədir. Ancaq unudulmaması lazım olan son məqam odur ki, bu bölgənin qarşılamaları hər zaman möhtəşəm olsa da, önəmli olan necə vida edildiyidir.