Sudan yeni “Liviya”ya çevriləcək?| Sudandakı böhranın tərəfləri və səbəbləri

İnqilabdan sonra ölkə daxilində siyasi qütbləşmə davam edərkən, hərbi idarəetmə altında müvəqqəti hökumət qurulub. 2021-ci ildə konstitusiya dəyişikliyi ilə mülki idarəetmə qurulsa da, hərbi qüvvələr hələ də ölkənin idarə olunmasında effektiv şəkildə iştirak etməkdə davam edir. Bu vəziyyət siyasi qeyri-sabitliyə və etirazların davam etməsinə səbəb olur.

Sudandakı siyasi böhranın tərəfləri arasında mülki hökumət, hərbi idarəetmə, siyasi partiyalar və qeyri-hökumət təşkilatları var. İqtisadi böhran, korrupsiya, sosial ədalətsizlik, demokratikləşmə prosesindəki pozulmalar, etnik və dini münaqişələr kimi amillər ölkədəki problemin əsas səbəblərindəndir. Sudandakı hadisələri anlamaq üçün mövcud tərəfləri və balansları anlamaq lazımdır. Bu çərçivədə 2019-cu ildə ölkədə baş verən inqilabdan sonra qurulan müvəqqəti hökumətin lideri Əbdülfəttah əl-Burhan Sudan Suverenlik Şurasının rəhbəri və ordu komandanı kimi fəaliyyət göstərir.

Digər tərəfdən, hərbi keçmişi olmayan general Məhəmməd Həmdan Daqalo (Hemedti) Sudan Çevik Dəstək Qüvvələrinin lideri vəzifəsini icra edir. Sudanın keçmiş lideri Bəşirin dövründə mühüm rol oynayan Hemedti ölkədəki siyasi böhranlar zamanı hökumətin ən güclü fiqurlarından biri kimi görünürdü. Bununla belə, Sudanın qərbindəki Rizeiqat qəbiləsinin mənsubu olan və Bəşirdən sonrakı dövrdə olduğu kimi Sudan siyasətindəki mühüm mövqeyini də qoruyan Hemedti siyasi əhəmiyyətindən əlavə, həm də Sudanda hərbi xadim kimi mühüm mövqeyə yüksəlib.

Sudandakı son inkişaflar

Sudandakı münaqişələr ölkədə siyasi böhranın artmaqda davam etdiyini göstərir. Əslində, 2023-cü il aprelin 14-də Sudan ordusu Çevik Qüvvələrin Qərargahına basqın edib. Hal-hazırda Sudan Respublikasının ordusundan əlavə, Hemedti birliklərinin iki fərqli hərbi strukturu təşkil etdiyinə dair bir fikir üstünlük təşkil edir. Əl-Burhan hazırda Hemedtinin qoşunlarını zəiflətməyə çalışır, amma indi bunun üçün çox gec olduğu görünür. Münaqişə Sudanda siyasi böhranı daha da gücləndirmək və ölkədə qeyri-sabitlik yaratmaq potensialına malikdir. Xüsusilə, Sudan Çevik Dəstək Qüvvələrinin lideri Hemedti Sudanda güclü hərbi varlığı olan bir sima idi.

Bu səbəbdən Hemedti ilə əl-Burhan arasındakı gərginlik hərbi münaqişəyə çevrilərək ölkəni vətəndaş müharibəsinə sürükləyə bilər. Bundan əlavə, mövcud gərginlik Sudandakı siyasi proseslərə mənfi təsir göstərə, ölkədə siyasi böhranı daha da dərinləşdirə bilər. Bundan başqa, ölkənin geosiyasi mövqeyi regionun digər ölkələrinin, xüsusən də Sudana qonşu olan dövlətlərin Sudandakı siyasi böhrana qarışmasına səbəb ola bilər. Belə bir böhran Sudandakı böhranı dərinləşdirə, ölkəni və regionu daha da çətinləşdirə bilər.

Əslində ilk olaraq Misir həm Sudanın Nil çayındakı sərvətlərinin idarə olunması ilə bağlı narahatlığını azaltmaq, həm də ölkədəki siyasi qeyri-sabitliyin öz təhlükəsizliyinə təsir etməməsi üçün problemə daxil ola bilər.

Çünki Sudan Nil çayı üzərində “Roseires”, “Sennar” və “Merowe” kimi bəndlər tikib. Ona görə də Sudanın su elektrik enerjisi istehsalında mühüm rol oynayan və kənd təsərrüfatı sektorunun suvarılmasını təmin edən bu bəndlər ölkənin su ehtiyatlarının idarə olunması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İkincisi, hazırda Sudanın şimal-şərqində yerləşən Efiopiyanın Tiqray bölgəsindəki münaqişələr səbəbindən iki ölkə arasında maraqlar toqquşması yaşanır. Üçüncüsü, Sudan və Cənubi Sudan arasında davam edən çoxlu mübahisələr var. Sudandakı siyasi böhran bu münaqişələrin həllinə mənfi təsir etmək potensialına malikdir. Bu səbəbdən Sudandakı böhrana Cənubi Sudan da qarışa bilər.

Regiondankənar səlahiyyətlər baxımından Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Səudiyyə Ərəbistanının Sudandakı bəzi qruplarla sıx əlaqədə olduğu bildirilir. Bu səbəbdən ölkədəki böhran hər iki ölkənin maraqlarına toxuna və bu ölkələrin Sudan böhranına daha çox qarışmasına səbəb ola bilər. Bu ölkələrlə yanaşı, Afrika İttifaqı (AfB), Ərəb Dövlətləri Liqası (AL) və digər regional təşkilatların Sudandakı böhranın həllinə cəlb olunacağı ehtimal edilir. Bununla belə, bütün müdaxilələrin ölkənin suverenliyinə hörmət edən və Sudan xalqının maraqlarına cavab verən dinc şəkildə həyata keçirilməsi vacibdir.

Bu səbəbdən Sudanda administrasiya daxilindəki gərginliyin aradan qaldırılması, ölkədə sabitliyin təmin edilməsi üçün tərəflərin dialoq və barışıq yolu ilə əməkdaşlıq etməsi həyati əhəmiyyət kəsb edir. Bununla belə, davamlı həll üçün Sudanın bütün hissələrini əhatə edən siyasi prosesin başlanması və dəstəklənməsi lazımdır. Aydındır ki, Sudandakı münaqişələr ölkənin sabitliyini təhdid edir. Lakin bu böhranın həlli üçün ciddi siyasi iradə və danışıqlar prosesi tələb olunur. Əks halda Sudan da Liviya kimi xaosa sürüklənə bilər.

Sudanın Misir, Cənubi Sudan və Efiopiya kimi qonşuları ilə də problemləri var. Regionda gərginliyin artması ölkənin gələcəyi üçün böyük təhlükə yaradır. Beynəlxalq ictimaiyyət Sudanı dəstəkləməli və münaqişəyə son qoymaq üçün səy göstərməlidir. Bütün bunlarla yanaşı, Sudandakı iqtisadi böhran da diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Bu böhran ölkədə siyasi böhranı dərinləşdirir və həll prosesini çətinləşdirir. Sudanın gələcəyinə ümid bəsləmək çətin olsa da, məsələnin sülh yolu ilə həllinə ümidi kəsməmək lazımdır.