NATO XXI əsrin çağırışlarına necə cavab verə bilər?

Putinin işğalından və NATO-nun ehtimal olunan genişlənməsindən sonra üzv dövlətlər arasında arxayınlığın qarşısını almaq lazımdır. Qısa müddətdə Rusiyanın qarşısını almaq beynəlxalq sistemin və Avropa siyasətinin gələcək illərdə genişlənmiş NATO-nun qarşısına qoyacağı tələbləri azaldır. NATO-nun siyasi birliyi, hərbi hazırlığı və eskalasiyanın idarə edilməsi bacarıqları müxtəlif çağırışların və açıq sualların həlli üçün vacib olacaq. Bunların arasında Putindən sonrakı Rusiya ilə nə etməli, transmilli terrorizmin qarşısının alınması və məğlub edilməsi, ittifaqın Çinlə əlaqələri, üzv dövlətlərin öz ölkələri daxilində sabit demokratik rejimləri saxlamaq və NATO üzvü olmayan dövlətlər arasında demokratik təsisatları təşviq etmək bacarığı var.

Birinci məsələ Putinin istefaya getməsi və ya vəzifəsindən uzaqlaşdırılmasından sonra NATO ilə Rusiya arasındakı siyasi münasibətlərdir. 1990-cı illərin böyük bir hissəsində postsovet Rusiyasının NATO üçün daha etibarlı strateji tərəfdaş olacağına dair kifayət qədər nikbinlik var idi. Bəziləri hətta keçmiş Sovet İttifaqının xarabalıqlarından daha demokratik Rusiyanın inkişaf edə biləcəyini gözləyirdilər. Optimizm qoxusu 1990-cı illərin sonunda baş verən hadisələrlə, xüsusən də NATO-nun Serbiyaya qarşı hava müharibəsindən sonra dağıldı. Rusiyanın keçmiş prezidenti Boris Yeltsin istefa verib prezidentliyi Putinə təhvil verəndə ABŞ və NATO ilə bağlı daha ənənəvi Rusiyanın geosiyasət baxışına qayıtmaq üçün zəmin yaranmışdı. Putinin ABŞ-a dəstəyi 2001-ci ildə Əfqanıstana müdaxilə zamanı özünü göstərdi. Bu hadisə Rusiya prezidenti ilə ABŞ prezidenti Corc Buş arasında səmimi münasibətləri sürətləndirdi. Lakin Buş vəzifədən gedəndə Putin NATO-ya qarşı daha sərt mövqe tutdu. 2008-ci ildə Rusiyanın Gürcüstanla müharibəsi dönüş nöqtəsi oldu.

Əgər Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi sonda diplomatik danışıqlarla həll olunarsa, uzun sürən hərbi münaqişədən sonra Rusiyada müharibədən sonrakı rejimin (Putinlə və ya Putinsiz) bir neçə variantı olacaq. Birincisi, o, Avropada və başqa yerlərdə mövcud qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizama qarşı revizionist mövqeyini qoruya bilər. İkincisi, o, Ukraynaya qarşı müharibədə əldə edilən kiçik qazancları əsas götürərək status-kvo yönümlü siyasət qəbul edə bilər. Yaxud o, ABŞ da daxil olmaqla, NATO-nun aparıcı gücləri ilə diplomatik, hərbi və mədəni əməkdaşlığın daha geniş siyasətinə doğru hərəkət edə bilər.

NATO üçün ikinci məsələ beynəlxalq terrorizmlə bağlı onun kollektiv təhlükəsizlik gündəliyi olacaq. ABŞ-ın Əfqanıstandakı hərbi əməliyyatlarına NATO-nun dəstəyi ABŞ-ın bu ölkədəki “Taliban” və digər qeyri-dövlət subyektlərinin yaratdığı çağırışlara qarşı döyüş və qeyri-döyüş cavablarının mühüm komponenti idi. ABŞ kəşfiyyatının NATO müttəfiqləri ilə və “Beş Göz” çərçivəsində əməkdaşlığı (ABŞ, Böyük Britaniya, Avstraliya, Kanada və Yeni Zelandiyadan ibarət qrup) Amerika xüsusi əməliyyat qüvvələrinin və NATO müttəfiqləri də daxil olmaqla digər hərbi və kəşfiyyat vasitələrinin qlobal yerləşdirilməsi ilə dəstəklənir. Güclü məlumat mübadiləsi şəbəkəsi “Əl-Qaidə” və digər böyük transmilli terror şəbəkələrinin hərbi fəaliyyətini və kommunikasiyalarını izləyir. Baydenin milli təhlükəsizlik strategiyası ABŞ-ın indi yeni yaranan rəqib problemi və böyük güclər müharibəsi təhlükəsi ilə üzləşdiyini etiraf etsə də, yerli və beynəlxalq terrorçuların yaratdığı təhlükələr aradan qalxmayıb. 2021-ci ilin avqustunda ABŞ ordusunun Əfqanıstandan çıxarılmasından sonra “Taliban”, İŞİD-K və anti-Amerika və ya anti-Qərb gündəmi olan digər qruplar yeni sığınacaqlar və dəstək tapacaqlar. Bu və digər terror qrupları bütün dünyada ayrı-ayrı şəxsləri radikallaşdırmaq və onları ABŞ və ya müttəfiqlərinin hədəflərinə yönəltmək üçün müasir şəbəkə mərkəzli müharibədən istifadə edə bilər. Kütləvi qırğın silahlarından istifadə edən terror aktı ehtimalı da radikallar arasında davam edən istək kimi qiymətləndirilməlidir.

NATO üçün üçüncü məsələ yüksələn Çinlə münasibətlərini yenidən nəzərdən keçirmək olacaq. Çinin artan hərbi və iqtisadi gücü avrosentrik beynəlxalq qaydalara əsaslanan nizama meydan oxuyur, ABŞ və müttəfiqləri üçün bir sıra təhlükəsizlik dilemmaları yaradır. Çin Tayvana birbaşa təhlükə ilə yanaşı, Yaponiya, Cənubi Koreya, Avstraliya, Filippin, Vyetnam və Asiyanın digər dövlətləri üçün də hərbi və siyasi risklər yaradır. Çinin uzun mənzilli nüvə arsenalı artır, bu onilliyin sonuna kimi Çinin quruda yerləşən ballistik raketlərində, sualtı qayıqlardan buraxılan ballistik raketlərində və uzaq mənzilli bombardmançı təyyarələrində strateji nüvə buraxılış qurğuları triadasının yerləşdirilməsi gözlənilir.

NATO-nun üzləşməli olduğu dördüncü məsələ kommunikasiya texnologiyalarının hökm sürdüyü XXI əsrdə demokratik siyasətin kövrəkliyidir. XX əsr demokratiyaların mənfi iqtisadi, siyasi və sosial qüvvələr tərəfindən daxildən devrilə biləcəyini xatırladır. Konsensual hökumətlərə və plüralist siyasət quruculuğu proseslərinə əsaslanan demokratik ölkələrin toplusu kimi Avropa təbii qəbul edilə bilməz. XXI əsrdə demokratik Avropa bir sıra problemlərlə üzləşəcək, buraya anti-demokratik gündəliyi olan millətçi partiyaların böyüməsi, ekstremizm və tayfaçılığa üstünlük verən Qərb siyasi mədəniyyətlərində dəyişikliklər, “qloballaşmanın” mənfi nəticələri, o cümlədən təchizat zəncirlərinin pozulması, pandemiyanın yayılması, bazarların pozulması və elit transmilli təbəqənin böyüməsi, Avropanın daxilində və xaricində demokratik rejimlərə qarşı avtoritar rejimlərin siyasi məcburiyyəti və hərbi təzyiqi daxildir.

Beşincisi, NATO öz strategiyalarını və siyasətlərini kosmosda və kiber domenlərdə çəkindirmə və ya mübarizə, insan-maşın interfeysi, PUA müharibəsi və biomühəndislik, nanotexnologiya və koqnitiv elmdə gözlənilməz inkişaflar üçün inkişaf etməkdə olan texnologiyalara uyğunlaşdırmalı olacaq. Əgər XX əsr sənaye əsrində kütləvi qırğın silahları əsas idisə, XXI əsr kinetik fəaliyyətlə birləşən müxtəlif qeyri-ənənəvi münaqişə şəraiti təklif edir. Böyük dövlətlər təkcə hərbi qüvvələrinin böyüklüyü ilə deyil, həm də bu qüvvələrin nə qədər çevik və uyğunlaşma qabiliyyəti ilə müəyyən ediləcək. Ukraynanın Rusiya qüvvələrinin irəliləyişlərini məğlub etmək və ya yavaşlatmaq qabiliyyəti adaptiv öyrənmə və kinetik əməliyyatları dəstəkləmək üçün kəşfiyyat, müşahidə və nəzarətdən üstün istifadənin prioritetliyini nümayiş etdirdi.

Üzv dövlətlərin bu çağırışlarla necə mübarizə aparması NATO-nun müasir tarixdə ən uğurlu hərbi ittifaq olaraq qalacağını müəyyən edəcək.