Koreya tipli atəşkəs Rusiya-Ukrayna müharibəsinə son verə bilərmi?

Bir sıra analitiklər Rusiya-Ukrayna müharibəsinin də oxşar atəşkəslə başa çata biləcəyini proqnozlaşdırırdılar. Bu ilin fevral ayında Rusiya Ukrayna hökumətini “de-nazifikasiya etmək” və “Ukrayna daxilində rusdilli əhalini qorumaq” iddiaları ilə işğalçı müharibəyə başladı. Ancaq indiyədək müharibə dalana dirənib və Rusiya qüvvələri Ukraynanın az hissəsini işğal etməyə müvəffəq olub. ABŞ Koreya Müharibəsi zamanı olduğu kimi öz hərbi qüvvələrini göndərməsə də, Rusiyaya qarşı beynəlxalq sanksiyalar və Ukraynaya göndərilən hərbi yardım ukraynalıların müqavimətini gücləndirən mühüm amillərə çevrilib. Həmçinin, Rusiya ilə müharibənin artması riskləri atəşkəs çağırışlarına səbəb olub. Ukrayna kəşfiyyatının rəhbəri Rusiyanın Koreya müharibəsindəki kimi atəşkəs tətbiq edə biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib. Belə bir atəşkəs Ukrayna ərazisinin bölünməsinə səbəb olacaq. Nəzərə alsaq ki, cənub və şərq rayonları hazırda Rusiya tərəfindən işğal edilib, deməli rusiyayönlü separatçı qurumlar da faktiki olaraq Moskvanın nəzarəti altında qalacaq.

ABŞ və beynəlxalq ictimaiyyət atəşkəsin “ən pis nəticə” olduğu qənaətinə gəlsələr belə, Cənubi Koreya kimi Ukraynanı atəşkəsi qəbul etməyə inandıra bilərlərmi? Bu suala cavab vermək üçün Cənubi Koreyanın əvvəlcə atəşkəsə qarşı çıxdığını və barışıq danışıqlarına mane olmağa cəhd etdiyini qeyd etmək lazımdır. Birləşmiş Ştatlar Cənubi Koreyanın müvafiq tələblərə uyğunluğuna yalnız ona təminat verdikdən sonra nail oldu. Eynilə, Ukrayna hökuməti hazırda öz ərazisi üzərində atəşkəs xəttini saxlayan razılaşmaya qarşıdır. Ukrayna atəşkəs razılaşmasını qəbul etsə belə, çox güman ki, Koreya Müharibəsi zamanı Cənubi Koreyanın istədiyi kimi təminat tələb edəcək.

Sülh danışıqları zamanı Cənubi Koreya prezidenti Sinqman Rhi iki əsas tələb irəli sürdü. Birincisi, ABŞ Cənubi Koreya ilə qarşılıqlı müdafiə müqaviləsini ratifikasiya etməlidir. İkincisi, atəşkəsdən sonrakı danışıqlar zamanı kommunistlər tərəfindən işğal olunmuş ərazinin Cənubi Koreya dövlətinə siyasi reinteqrasiyasına nail oluna bilinməsə, Birləşmiş Ştatlar Koreya yarımadasını yenidən birləşdirmək üçün Cənubi Koreyanın “pukçin” (şimala irəliləmə) hərbi əməliyyatına kömək etməlidir.

Cənubi Koreyanın atəşkəslə bağlı ilk böyük narahatlığı gələcəkdə kommunistlərin təcavüzü riski idi. Birləşmiş Ştatlar və çoxmillətli qüvvələr atəşkəs imzaladıqdan sonra geri çəkilsələr də, Şimali Koreya və Çin qüvvələri atəşkəs xəttinin şimalında yenidən toplanacaq və yeni bir işğal planı hazırlayacaqdılar. Buna görə də Cənubi Koreyanın atəşkəs üçün minimum təhlükəsizlik şərti ABŞ-ın gələcək təhlükəsizlik öhdəliyinə zəmanət verən rəsmi müqavilə idi. Cənubi Koreyanın digər narahatlığı öz suveren ərazisini həmişəlik itirməsi idi. Cənubi Koreya bütün Koreya yarımadasını idarə etdiyini iddia etdiyi üçün ərazisini güzəştə gedəcək barışıq qəbuledilməz idi və Seulun gələcək siyasətində qarışıqlıq yaratmaqdan qorxurdu. Buna görə də, Sinqman Rhi yalnız Cənubi Koreyaya itirilmiş ərazilərini bərpa etmək üçün təklif qəbul edilərsə, barışıq müqaviləsini qəbul etməyə hazır idi. Bu iki şərtə nail olmadan, Cənubi Koreya lideri danışıqlara mane yaradacağını bildirdi.

Kommunist qüvvələrin qarşısını almaqda əsas məsuliyyət daşıyan Birləşmiş Ştatlar atəşkəsi qəbul etmək üçün Cənubi Koreyaya təzyiq rıçaqlarından istifadə etdi. Bununla belə, ABŞ siyasətçiləri məcburi təzyiqə güvənməkdən qorxurdular, çünki bu, hətta atəşkəs müqaviləsinin imzalanmasından sonra da Cənubi Koreyada sabitliyi pozan Sinqman Rhinin itaətkar, çıxılmaz müqavimətinə səbəb ola bilərdi. Nəticədə, Eyzenhauer administrasiyası Sinqman Rhinin şərtlərini qismən qəbul etdi. Birləşmiş Ştatlar qarşılıqlı müdafiə müqaviləsi imzalamağa söz verdi. Əgər barışıqdan sonrakı danışıqlar 90 gün ərzində əhəmiyyətli irəliləyiş əldə edə bilməsə, Birləşmiş Ştatlar Cənubi Koreya ilə danışıqlardan çıxmağa və Koreyanın siyasi birləşməsinə nail olmaq üçün alternativ strategiyaları müzakirə etməyə başlayacaqdı. Bunun müqabilində Cənubi Koreya ABŞ-ın əvvəlcədən razılığı olmadan hərbi əməliyyata başlamayacağına söz verməli olub. Nəhayət, Cənubi Koreya hökuməti gələcək birləşmə üçün ABŞ-ın təhlükəsizlik öhdəliyi və siyasi (hərbi olmasa da) dəstəyini təmin etdikdən sonra “məhdud müddət üçün” atəşkəsə riayət etməyə razılaşdı.

Ukraynalı müzakirəçilərin təkliflərinə əsasən, Kiyevin atəşkəs şərtləri oxşardır: uzunmüddətli təhlükəsizliyin təmin edilməsi və suveren ərazisinin bərpasının siyasi həlli. NATO-ya üzvlüklə bağlı tələblərini geri götürmək və rəsmi “neytral statusu” qəbul etmək müqabilində Ukraynanın müzakirəçiləri ABŞ, Türkiyə və İsrail kimi ölkələrdən gələcəkdə Ukraynaya hücum olacağı təqdirdə hərbi yardım göstərmək üçün çoxtərəfli təhlükəsizlik zəmanəti tələb ediblər. Ukrayna həmçinin hazırda Krım kimi Rusiya tərəfindən işğal olunmuş əraziləri ilə bağlı 15 illik danışıqlar müddəti təklif edib və bu müddət ərzində bu əraziləri geri almaq üçün güc tətbiqini istisna etməyi öhdəsinə götürüb.

Bu təhlükəsizlik və siyasi şərtlərlə bağlı əminlik olmadan Ukrayna prezidenti Zelenskinin atəşkəslə razılaşacağını gözləmək çətindir. Bir neçə müsahibəsində Zelenski Ukraynanın ərazi suverenliyinə qurban verən atəşkəs razılaşmasına getməyəcəyini bildirib. Rusiyanın Ukraynanın neytral statusu tələbi ilə bağlı güzəştə getməyə açıq olsa da, Zelenski bəyan edib ki, bu cür kompromis Ukraynanın gələcək təhlükəsizliyi üçün Qərb və beynəlxalq təminatlarla tamamlanmalıdır. Zelenskinin atəşkəs razılaşmasını ratifikasiya etmək üçün xalqın referendumunu tələb edəcəyi xəbərdarlığı ilə daxili siyasi mülahizələr də mühüm amil kimi görünür.

Ukraynanın atəşkəs şərtlərinə uyğunlaşması çətin olacaq. Ukrayna üçün rəsmi beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanəti (xüsusən də Qərb tərəfindən) Rusiyanın Ukraynaya qoşulmama statusu tələbi ilə ziddiyyət təşkil edə bilər. Rusiyalı müzakirəçilər Ukraynadan Rusiyanın Krımı ilhaqını tanımasını və Donbas və Luqanskdakı rusiyayönlü separatçı hökumətlərin müstəqilliyini tələb ediblər. Moskvanın atəşkəs razılaşmasını qələbə kimi göstərməsi üçün Rusiyanın bu ərazilər üzərində nəzarətinin beynəlxalq tanınması lazım ola bilər.

Bununla belə, Birləşmiş Ştatlar Zelenskini Ukraynanın siyasi və təhlükəsizlik şərtlərinə uyğunlaşmadan atəşkəslə razılaşmağa inandırmaq üçün Cənubi Koreya lideri ilə müqayisədə daha az təsir rıçaqına malikdir. ABŞ Ukraynaya yardım göstərsə və Rusiyaya qarşı beynəlxalq sanksiyalara rəhbərlik etsə də, nə ABŞ, nə də NATO qüvvələri Ukrayna daxilində döyüşmür. Rhinin Koreya Müharibəsini birtərəfli qaydada davam etdirmək hədəsi Cənubi Koreya ordusunun zəifliyi ilə məhdudlaşsa da, Zelenski Rusiyanın hərbi irəliləyişini daha çox məhdudlaşdırmaqla və Ukraynanın hərbi uğurları ilə daha güclü sövdələşmə rıçaqlarına malikdir. Əgər Rusiya Ukrayna üçün beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətlərini rədd edərsə və Krım və Donbas üzərində nəzarətinin rəsmi tanınmasını tələb edərsə, Ukrayna hökuməti çox güman ki, Rusiya ordusunun tamamilə dəf edilməsi üçün ABŞ və Qərbdən davamlı yardım tələb edəcək.

Qərbdə bəziləri Rusiyanı təcavüzünə görə məsuliyyətə cəlb etməyən və Ukraynanın siyasi və təhlükəsizlik gələcəyini qeyri-müəyyən qoyan atəşkəsdənsə, Ukraynanın Rusiya ilə müharibəni davam etdirməsinə üstünlük verə bilər. Bununla belə, atəşkəs tərəfdarlarının hərbi münaqişənin dayandırılmasında haqlı narahatlıqları var. Müharibə uzandıqca Qərbin Rusiya ilə birbaşa hərbi qarşıdurması riskləri arta və münaqişə Avropanın qalan hissəsinə yayıla bilər. Hərbi toqquşma dünyanın iqtisadi və ərzaq böhranını artırsa da, hətta Ukraynanın döyüş meydanında qələbəsi belə yeni təhlükəsizlik riskləri yarada bilər. Rusiya kimyəvi və hətta nüvə silahları kimi dağıdıcı tədbirlərə əl ata bilər.

Atəşkəs tərəfdarları üçün problem ondan ibarətdir ki, atəşkəsə nail olmaq üçün təkcə Rusiyanın tələblərinin təmin edilməsi kifayət deyil . Ukrayna hökuməti də atəşkəs razılaşmasını qəbul etmək üçün tələblər irəli sürür. Birləşmiş Ştatlar və ya kifayət qədər təhlükəsizlik potensialına malik digər ölkələr Ukraynanı gələcək Rusiyanın təcavüzündən müdafiə etmək üçün rəsmi söz verəcəklərmi? Hətta atəşkəsdən sonra Rusiya qüvvələri Ukrayna ərazisinin bəzi hissələrini işğal etməyə davam etsə belə, ABŞ və beynəlxalq ictimaiyyət Ukraynanın itirilmiş əraziləri ilə bağlı siyasi iddiasını və onları geri qaytarmaq üçün diplomatik səylərini tanıyacaqmı?

Koreya müharibəsi atəşkəs imzalanana qədər üç il davam etdi. 70 ildən çox vaxt keçsə də, bölünmüş Koreya üzərində atəşkəs hələ də qüvvədədir. Müharibənin başlamasından 2 aydan çox vaxt keçib, Ukrayna belə bir atəşkəsin davam edən müharibədən daha üstün olduğuna əmin ola bilərmi? Ukraynalıları nəinki məhv olmaq riskinə inandırmaq, həm də sülh müqaviləsi bağlamaq, onların təhlükəsizlik təhdidlərinin gələcəkdə daha da pisləşməyəcəyinə və ərazi itkilərinin gələcəkdə bərpa oluna biləcəyinə inandırmaq yükü ABŞ və dünyanın üzərinə düşür.