Avropada sülh heç vaxt bu qədər kövrək olmamışdı – STRATEJİ BAXIŞ

Bununla belə, builki parad daha “səssiz” idi. Bu gün Rusiyanın Ukraynadakı təcavüzkar müharibəsi avropalıların, xüsusən də Qərbi Avropalıların uzun müddətdir yaşadıqları sülhü təhdid edir. Buça, İrpen və Ukraynanın digər şəhərlərində törədilmiş hərbi cinayətlərin görüntüləri, Donbasda hazırda davam edən müharibə XX əsrin keçmiş münaqişələri haqqında xatirələri yada salıb və Şübhəsiz ki, yüksək intensivlikli müharibə Avropa qitəsinə qayıdıb.

Müharibənin yalnız Donbasa, hətta Ukraynaya yansıyacağını düşünmək səhv olardı. Münaqişənin tarixi bizə göstərir ki, iki tərəf arasında çıxılmaz vəziyyət yarandıqda və onlar hələ də qüvvələr balansında razılığa gəlmədikdə, müharibə nəinki davam edir, əksinə, döyüşən tərəflər hərbi üstünlük əldə etmək üçün yeni cəbhələr axtarırlar. Rusiyanın NATO üzvünə birbaşa hücum etməyə cəsarət etməsi indiki mərhələdə çətin olsa da, o, şübhəsiz ki, müharibəni qonşu Moldovaya keçirməyə cəhd edə bilər. Moskva bu yaxınlarda siqnallar göndərdi ki, həqiqətən də bunu həyata keçirə bilər. O, həmçinin Monteneqro kimi NATO üzvlərini Qərbi Balkanlarda müharibə aparmağa və beləliklə, resursları Ukraynadakı cəbhədən yayındırmağa təşviq edə bilər.

Avropada müharibənin ən kobud formada qayıtması hamımızı şoka saldı. Ancaq hələ də indi baş verənlərin heç biri bizim üçün təəccüblü olmamalıdır: 1992-ci il qısa Dnestryanı müharibəsindən bəri Rusiya hərbçiləri Sovet İttifaqının dağılmasının qisasını almaq üçün müharibəyə getməyə hazır olduqlarını açıq şəkildə bildirirlər. Vladimir Putinin hakimiyyətə gəlişindən sonra aydın oldu ki, ruslar keçmiş KQB-də etibar edə biləcəkləri bir dövlət başçısı tapıblar.

2000-ci illərin neft sərvətindən istifadə edərək Rusiya ordusunu modernləşdirməyə və doktrinasında kiber, iqtisadi və informasiya müharibəsi kimi hibrid elementlərlə hərbi strategiyasını yeniləməyə başlayanda, Qərb bu yeni resursların hərbi əməliyyatlarda istifadə oluna biləcəyini başa düşmədi. Çoxlu xəbərdarlıqlar edildi: Çeçenistandakı müharibə Rusiya Federasiyasının sərhədləri daxilində olmasına baxmayaraq ilkin mesaj idi. Daha sonra 2008-ci ildə Gürcüstana müdaxilə edildi, ardınca Suriya, 2014-cü ildə Krım ilhaq edildi, Donbasda münaqişə bölgələri yaradıldı. Buradakı müharibə fevralda “xüsusi hərbi əməliyyat” adlandırılan müharibənin başlamasından əvvəl 15.000 insanın ölümünə səbəb olmuşdu.

Putinin Ukraynadakı müharibəsi isə Avropanın yeganə narahatçılığı olmamalıdır. Əslində, qitə təkcə qonşuluğunda deyil, həm də sərhədləri daxilində getdikcə artan təhlükələrlə üz-üzədir. İyirmi il əvvəl, 2000-ci illərdə, Avropaya ən yaxın müharibələr Sudan, İraq və ya Əfqanıstan kimi yerlərdə gedirdi, Gürcüstandakı müharibə isə avropalılara narahat olmaları barədə ilkin xəbərdarlıq idi. Rusiyanın Krımı işğal etməsi və Donbasda proksi müharibəsini dəstəkləməsi, Liviya və Suriyada müharibəyə səbəb olması və Avropa cəmiyyətlərində sabitliyi pozan miqrasiya dalğaları yaratması artıq reallıqdır. Paris, Brüssel, Berlin və Nitsa (digərləri ilə yanaşı) İŞİD terrorunun qurbanı olanda, çox məhdud məkan və zamanda da olsa, müharibə səhnələri əslində Avropanın ürəyinə qayıtmışdı.

Sonrakı onilliyin ilk iki ili Avropanın təhlükəsizlik arxitekturasının davamlı şəkildə pisləşməsini təsdiqlədi: Rusiya 2022-ci ilin fevralında Ukrayna ilə müharibəyə başlamazdan əvvəl Yunanıstan və Türkiyə 2020-ci ilin yayında Aralıq dənizinin şərqində birbaşa dəniz qarşıdurmasından son anda yayındılar, eyni zamanda gərginlik artdı. Liviya üzərində eyni bölgədə və eyni dövrdə Fransız və Türk donanmaları arasında gərginlik yaşandı. Qərbi Balkanlarda vəziyyət heç vaxt bu qədər kövrək görünməmişdi, çünki Bosniya və Herseqovinada (və ondan kənarda, potensial olaraq bütün regionda) sülhü müdafiə edən Dayton sazişinə üzv olan bəzi iştirakçılar da daxil olmaqla, çoxsaylı iştirakçılar getdikcə daha çox etiraz səsləndirirlər.

Aİ üzvləri daxili gərginliklərdən immunitetə malik deyillər: pandemiyadan əvvəl Fransada “Sarı jiletlilər” deyə bir hərəkat başladı, müsəlman əhalini respublikaya inteqrasiya etməkdə yaranan çətinlik Fransa daxilində bir sıra ziyalıları və yazıçıları etnik vətəndaş müharibəsi ehtimalını nəzərdə keçirməyə məcbur etdi. Bu arada İspaniya Kataloniyada xaricdən dinc xarakter daşıyan, lakin bütün ölkədə siyasət və sosial münasibətləri zəhərləyən separatçı hərəkatla qarşılaşmalı oldu. Hətta Aİ-dən kənarda da Britaniya sektoral zorakılıq təhlükəsindən immun deyil, çünki Şimali İrlandiyada “Brexit”dən sonra nizamlanma köhnə problemləri yenidən alovlandırıb.

Bu daxili gərginliklər “Covid-19” böhranı zamanı müvəqqəti olaraq ikinci plana keçdi, çünki vətəndaşlar evlərə qapadıldı. Ancaq önümüzdəki aylarda və illərdə insanlar daha çox küçəyə çıxacaq, inflyasiya pandemiyadan əvvəl bəziləri onsuz da pis vəziyyətdə olan Avropa iqtisadiyyatlarını çökdürməyə davam edir. 2020-ci ildə Fransa, İspaniya, İtaliya, Yunanıstan və bir neçə başqa ölkə 2010-cu ildəkindən də pis vəziyyətdə idi. Təbii ki, Rusiya bu cür iqtisadi və sosial qeyri-sabitliyin ya avropalıların diqqətini Ukraynadan yayındıracağına, ya da açıq müharibəyə çevriləcəyinə inanırdı.

Biz bu gün Avropanın on il əvvəl olduğundan daha az təhlükəsiz olduğu reallığı ilə üzləşməliyik və nəticədə Rusiyanın Ukraynadakı hazırkı müharibəsi Avropada sülh üçün dəhşətli istisna deyil, daha iyrənc bir şeyin başlanğıcı ola bilər. Bunun günahkarı əlbəttə ki, avropalılardır: bir çoxları inanılmaz şəkildə sadəlövhlük nümayiş etdirərək inanırdılar ki, bir qitədə pasifizm təhdidlər çoxaldığı və öz qonşuluğunda yaxınlaşdığı bir vaxtda davam etdirilə bilər. Avropalılar ucuz rus qazına can atmaqda daha ehtiyatlı ola bilərdilər və etməli idilər, yenidən silahlanmaya başlamalı (müdafiəyə ÜDM-nin 2 faizini xərcləmək öhdəliyini yerinə yetirməli idilər) və şübhəsiz ki, Çinlə işləmək riskləri barədə daha diqqətli olmalı idilər.

Avropa liderləri də avronun qəbulunu, Almaniyanın qitənin yeganə iqtisadi güc mərkəzi kimi yüksəlişini və Aİ-nin potensial imkanlarına baxmayaraq, üzvlərin sayının 15-dən 28-ə artırılmasının (indi 27) təhlükələrini anlamalı idilər. Bu gərginliklərin bir çoxu kütləvi olsa da, inflyasiyaya təkan verməyən “NextGeneration” bərpa fondunun qəbulu ilə azaldılıb. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Avropanın nüvəsindən şimal-qərbdən ittifaqın daha yoxsul cənub və şərqinə köçürmələri yalnız şimal iqtisadiyyatlarının əhəmiyyətli dərəcədə böyüməyə davam etməsi halında uzun müddətli işləyə bilər. Və bu gün Almaniyanın ucuz rus qazına, bəzi məhsullarda Çin bazarına və Mərkəzi Avropada ucuz işçi qüvvəsinə əsaslanan inkişaf modeli açıq şəkildə sona çatır.

Bununla belə, günah təkcə Avropanın çiyinlərində olmamalıdır. Əlbəttə ki, qeyri-liberalizmin bütün dünyada yüksəlişinin avropalıların ümid etdikləri sabit, firavan dünya qurmaq imkanı ilə bağlı illüziyaların sona çatması ilə çox əlaqəsi var, lakin qitənin təhlükəsizlik arxitekturası haqqında sadəlövhlük edən təkcə avropalılar deyil. Həqiqətən də, Birləşmiş Ştatlar Qərbin digər sütununun sabitliyini (və sədaqətini) çox uzun müddətdir ki, təbii qəbul edir. Burada 2008-ci il maliyyə böhranı uzun müddət Qərb dövlətlərinin sülhü qorumaq üçün öz sərhədləri daxilində və xaricində hərəkət etmək imkanlarını şikəst etdi. Dünyanın qalan hissəsi Qərbdən sonrakı dünyaya fəal şəkildə hazırlaşarkən, Qərb özünü iki yerə böldü.

Bütün uğurlarına və nöqsanlarına baxmayaraq, Birləşmiş Ştatların hazırda üzləşdiyi Avropa, yəqin ki, onun təhlükəsizlik və kommersiya maraqlarına ən çox uyğun gələn quruluşdur. Həqiqətən də, bugünkü Avropa daha çox ABŞ tərəfindən formalaşıb. Bütöv, azad və sülh içində olan Avropa ideyası İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ-ın nümunəsindən ilhamlanıb. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra öz müqəddəratını təyinetmənin təsdiqi, Vudro Vilsonun 14 prinsipi və SSRİ-nin dağılmasından sonra Qərbin yaratdığı nizam ilə formalaşan bu Avropa təhlükəsizlik arxitekturası Amerikanın yaratdığı Avropadır. Həqiqətən də, Birləşmiş Ştatlar bu təhlükəsizlik arxitekturasından itərsə, gələcək Avropa çox fərqli formada olacaq və Amerikanın maraqlarına daha az əlverişli olacaq.

Amerika Avropanın təhlükəsizlik arxitekturasını dəstəkləməkdə maraqlıdır, çünki bu, həm onun, həm də müttəfiqlərinin maraqlarına xidmət edir. Düzdür, bu, asan iş deyil, bəzən isə incidir. Lakin ABŞ iqtisadiyyatı və onun təhlükəsizliyi üçün faydalar xərclərdən qat-qat üstündür. Buna görə də o, qitənin təhlükəsizliyinə sərmayə qoymağa davam etməli və Avropa elitaları, transatlantik münasibətlərin digər maraqlı tərəfləri onlarla münasibətlərini inkişaf etdirməlidir. Gənclər mübadiləsi və liderlik proqramları və ya Avropanın paytaxt şəhərlərində Amerika diplomatik mövcudluğunun dəstəklənməsi yolu ilə bu əlaqələrə yenidən sərmayə qoymaq Atlantik okeanın hər iki tərəfi arasında güclü əlaqə saxlamaq üçün çox vacib olacaq. Avropa və Birləşmiş Ştatlar gələcək illərdə demoqrafik, eləcə də struktur səbəblərə görə mədəni cəhətdən ayrılmağa davam edəcək.

Bu, əlbəttə ki, o demək deyil ki, Birləşmiş Ştatlar avropalıları transatlantik əlaqələri, xüsusən də öz müdafiələrini təşkil etmək üçün daha çox iş görməyə məcbur etməməlidir. NATO üzvlərinə aydın olmalıdır ki, açıq-aydın sərbəst hərəkət etmək davamlı ola bilməz və üzvlər öz müdafiələrinə daha çox töhfə verməlidirlər. Lakin Amerika elitaları onu da başa düşməlidirlər ki, əgər onlar həqiqətən avropalıların özlərinə qayğı göstərmələrini və amerikalıların yaratdığı Avropanı dəstəkləmələrini istəyirlərsə, bu, onların Avropa İttifaqı daxilində ümumi müdafiə siyasəti qurmalarını nəzərdə tutur və bu da öz növbəsində, NATO-nun Avropa sütununu, eləcə də bir növ strateji muxtariyyəti tələb edir. Birləşmiş Ştatlar buna qarşı çıxmaq əvəzinə, əksinə, bu strateji muxtariyyəti təşviq etməlidir. Amerikalılara daim xatırlatmaq lazımdır ki, beynəlxalq münasibətlərdə vəziyyət çətinləşəndə onların ən yaxşı müttəfiqi Avropa hökumətləri və ya onların Avropa Şurası daxilində toplaşdığı qurum deyil, federal Konqresə ən yaxın olan Avropa Parlamentidir.

Müharibə Avropaya geri qayıtdığına görə, bir əsrdən artıq müddətdə formalaşmasına kömək etdiyi qitənin təhlükəsizliyinə və birliyinə sərmayə qoymağa davam etmək Amerikanın milli maraqlarına uyğundur. Bütün bunlardan sonra, bütöv, azad və sülh içində olan Avropa vizyonu yalnız Amerikanın rəhbərliyi altında formalaşıb və buna görə də ABŞ-ın Amerikanın yaratdığı Avropanı müdafiə etməsi düzgün görünür. Bu, təkcə Avropanın deyil, həm də ABŞ-ın marağındadır.