Rusiya-Ukrayna müharibəsi həqiqətən qlobal nizamı dəyişib?

Böyük beynəlxalq güclər arasında tarazlığın bərpası həmişə kütləvi və epoxal zorakılıq nümayişləri ilə müşayiət olunub. Bununla belə, əvvəlki tarixi dövrlərlə müqayisədə müəyyən fərqlər var. Ən əsası, hazırda dünyada əhalinin sayında eksponensial artım (1969-2012-ci illər arasında iki dəfə artıb), iqlim dəyişikliyi, biomüxtəlifliyin itirilməsi və təbii yaşayış yerlərinin pozulması müşahidə olunur. Bu gözlənilməz kənar hadisələr qlobal nizamların və onların əsasında duran güc mərkəzlərinin yenidən müəyyən edilməsində mühüm rol oynayacaq nəzərə çarpan davam edən proseslərdir.

Regional “təsir sahələri”

Buna baxmayaraq, bu günə qədər iqlimlə bağlı narahatlıqlar qlobal nizamı formalaşdıra bilmir, kömür və qazın yenidən aktual olması bu aspektə təsir edə bilməyəcək. Əvəzində “təsir sahələri” ideyası – və ya bir ekspertin dediyi kimi “başqaları üzərində üstün gücə malik olan bir dövləti (təsir edəni) özündə cəmləşdirən beynəlxalq birləşmələr” ideyası əsas rol oynamaqda davam edir. Məsələn, 2018-ci il fevralın 1-də ABŞ-ın sabiq dövlət katibi Reks Tillerson 1823-cü il Monro Doktrinasının “yazıldığı gün kimi bu gün də aktual olduğunu” bəyan etdi.

Son yetmiş il ərzində ABŞ-ın heç bir xarici gücün “Amerika işlərinə” müdaxiləsinə dözməyəcəyi barədə xarici güclərə xəbərdarlıq edən Monro Doktrinası Vaşinqtonun özünün ən yaxın təsir dairəsi hesab etdiyi bir çox siyasətinə təsir göstərib. Məsələn, Mərkəzi və Cənubi Amerikada onlarla hökumət ABŞ-ın ardıcıl administrasiyaları tərəfindən devrilib. 1950-ci ildə Qərb yarımkürəsində adambaşına düşən gəlirə görə beşinci yerdə olan Kuba Amerika yarımkürəsində “təsir dairəsi” anlayışının necə konseptuallaşdırıldığı və tətbiq edildiyinin bəlkə də ən maraqlı nümunəsidir.

Qlobal “təsir sahələri”

Xüsusilə, 80 ölkədə 750-dən çox hərbi bazaya malik olan və bütün xaricdəki hərbi bazaların 85 faizini təşkil edən Birləşmiş Ştatlar üçün “təsir dairələri” onun yarımkürəsindən xeyli kənara çıxır. Son onilliklərdə Afrika və Asiya siyasi liderlərinin əksəriyyəti bu cür yüksəlişlə mübarizə aparmağa çalışsalar da, ya hərbi hücuma məruz qalıblar və hakimiyyətdən kənarlaşdırılıblar, ya da Birləşmiş Ştatlar tərəfindən təcrid olunub və boykot ediliblər. Bu, müxtəlif və tez-tez üst-üstə düşən formalarda, tez-tez milyonlarla amerikalının bağırsaq instinktlərinə səslənən şüarlarla davamlı şəkildə gücləndirilmiş bir nümunədir: “bu, yaxşı və şər arasındakı döyüşdür”, “bizim özümüzə görə bizim dəyərlərə nifrət edirlər” və s.

Birləşmiş Ştatlar Ukrayna, İraq və ya Yəmən kimi xarici dövlətlərə qarşı təcavüzü pisləsə də, həm özünün, həm də başqalarının təsir dairələrinin legitimliyini rədd edir. Bir tərəfdən, bu, qlobal siyasətin daha tutarlı bir anlayışını mənimsəməyin zəruriliyini xatırladır, digər tərəfdən isə “Atlantik dünya nizamının” getdikcə daha çox nifrət edildiyini və davamlı olmadığını başa düşmək lazımdır.

Yenidən Qloballaşma

Afrika ölkələrinin (1,2 milyard insan), Hindistan (1,4 milyard) və Çinin (1,4 milyard) Ukraynaya hücum edən Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etməkdə Qərbə qoşulmamasının səbəbi də budur. Çinin xarici işlər naziri Van Yinin martın 24-də Nyu-Dehliyə etdiyi səfərlə də təsdiqlənən, dünyanın ən sıx məskunlaşdığı iki ölkə arasında ləng və gərgin yaxınlaşma prosesi, eləcə də İranın Çinlə müttəfiqliyi “yeni geosiyasi tarazlığın” və “yenidən qloballaşma”nın ən son nümunələridir. Yenidən qloballaşmanın məqsədi ABŞ dollarının dominantlığını zəiflədən və aparıcı iqtisadiyyatlar tərəfindən tətbiq edilən qarşılıqlı sanksiyaları yumşaldacaq dünya iqtisadiyyatının makro-regional yenidən konfiqurasiyasını formalaşdırmaqdır.

Ukraynada gedən müharibənin qeyri-qanuni və əxlaqsız olduğunu etiraf etməklə yanaşı, əksər Asiya paytaxtları bu münaqişəni “qlobal qarşıdurma deyil, Avropanın təhlükəsizlik nizamı uğrunda müharibə” kimi qiymətləndirirlər.

Daha geniş şəkildə desək, dünyanın ən sıx məskunlaşdığı ölkələrin (təkcə “bəzi avtokratik ölkələr” deyil) siyasi nümayəndələri qlobal maliyyə sistemini getdikcə daha çox tənqid edirlər (qlobal pul ehtiyatlarının 95 faizi Qərb valyutalarında saxlanılır) və beynəlxalq münasibətlərə və qlobal nizama yenidən baxılmasını tələb edirlər.

Vladimir Lenin qeyd edirdi: “Onilliklər ərazində heç nə baş vermir, lakin onilliklərin baş verdiyi həftələr var”.

Ötən ay baş verən hadisələr bu fikrin təsdiqi kimi görünür. Bununla belə, Ukraynanın işğalı çoxlarının iddia etdiyi kimi “hər şeyi dəyişməyib”. Qlobal nizamlara münasibətdə ən mənalı dəyişiklik qərbli analitiklərin artıq Qərbin beyində olan “nizamın” dəyişməsi barədə danışmalarıdır.