Putin Ukraynada nüvə silahından istifadə edəcək? – Zarafat vaxtı deyil

Kennanın Amerikanın xarici siyasətə hüquqi-əxlaqi yanaşma adlandırmağı xoşladığı şeylə bağlı ömürlük qorxuları qeyd-şərtsiz təslim olmaq anlayışı ətrafında cəmlənmişdi. Məsələn, Kennan “Amerika Diplomatiyası 1900-1950” adlı kitabında XX əsrin əvvəllərində Amerika diplomatlarını cari hadisələrlə bağlı əxlaqı siyasi realizmdən yuxarı qaldırmağa meylli olduqları üçün tənqid edir. Kennan, həmçinin Vudro Vilson və onun Rusiya Vətəndaş Müharibəsinə müdaxiləsi ilə bağlı şübhəli idi. Belə ki, 1918-ci ilin avqustundan başlayaraq on səkkiz aydan çox müddətə 7000-dən çox amerikalı “douqboy” (dəniz piyadaları) Sibirə göndərilib.

Kennan Amerikanın xarici siyasətini daha çox idealizm kimi qəbul edirdi. Kütlənin impulsiv ehtiraslarına həssas olan demokratik rejimlərə həmişə bir qədər şübhə ilə yanaşan Kennan Kastlereaq, Metternix və Bismark kimi dövlət xadimlərinin uca dünyasında yaşayırdı və ya yaşamağa çalışırdı. Kennan üçün ən böyük fəlakət Birinci Dünya Müharibəsi idi. Onun kitablarından biri “Bismarkın Avropa Nizamının Tənəzzülü” adlanırdı. Burada Kennan izah edir: “Mən I Dünya Müharibəsini ...Qərb sivilizasiyasının uğursuzluğunun və tənəzzülünün əsasında duran böyük hadisə kimi görürəm”. Onun Almaniya, Fransa və Böyük Britaniyada “sərsəm eyforiya” adlandırdığı şey bu dövlətləri XX əsri formalaşdıran, Hohenzollern, Habsburq və Romanov sülalələrinin süqutuna və bolşevizmin yüksəlişinə səbəb olan apokaliptik cəhənnəmə itələməyə kömək etdi. Soyuq Müharibə zamanı Kennan kommunizm üzərində qələbə üçün mənəvi axtarışın demokratiyaların yeni bir kataklizmə qərq olması ilə nəticələnə biləcəyi anlayışından narahat idi, yalnız bu, bu dəfə nüvə silahları ilə baş verəcəkdi. Nəticə bəşəriyyətin özünün məhvi olardı.

ABŞ, Avropa və Rusiya Ukrayna ilə bağlı gərgin qarşıdurmaya girdiyi üçün Kennanın fikirləri yeni aktuallıq qazandı. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Ukraynaya müdaxiləsi Amerikanın xaricdəki məqsədi ilə bağlı yeni müzakirələrə səbəb olur. Prezident Zelenskinin Konqresə müraciətində bildirdiyi kimi ABŞ dünya polisi kimi fəaliyyət göstərməlidirmi? Yoxsa həddi aşmaq Soyuq Müharibə zamanı Kennanın qorxduğu qlobal fəlakətlə nəticələnə bilər?

Son vaxtlara qədər realistlər Amerikanın milli maraqlarını liberal beynəlmiləlçilərin üstün tutduqlarından daha dar çərçivədə müəyyən etməkdə üstünlük təşkil edirdilər. Əfqanıstan və İraq müharibələrinin acınacaqlı nəticələri keçmiş düşərgəyə möhkəm dayaq verir. Bunun səbəbi Donald Trampın ilk dəfə 2016-cı ilin aprelində “Mayflower” otelindəki çıxışında bəyan etdiyi “Öncə Amerika” doktrinasına təkan verməsi idi. Həqiqətən də, ikinci müddətdə Tramp keçmiş milli təhlükəsizlik müşaviri Con Boltonun dediyi kimi, bəlkə də NATO-dan çıxa bilərdi və ya ən azı ümumi müdafiəyə zəmanət verən V maddənin artıq qüvvədən düşdüyünü və yararsız olduğunu bəyan edə bilərdi. Bayden Amerikanın NATO ilə əlaqələrini bərpa edəcəyinə söz verərək vəzifəyə gəldi, o, avqust ayında Əfqanıstanı tərk etdi, Vaşinqtonun xarici siyasət elitasını çox narahat edən Trampın “Taliban”la Doha razılaşmasına əməl etdi. Avropalı müttəfiqlər Baydenin Əfqanıstan qərarına qarşı çıxmadılar.

Putinin Ukrayna ilə bağlı iddialı təşəbbüsü xarici siyasət müzakirələrini çox dəyişib. Madison Kautorn kimi konqresmenlərin Zelenskini “quldur” olmaqda ittiham etməsi və ya keçmiş prezident Donald Trampın Putinin Ukraynaya “sevgisi üzündən” müdaxilə etdiyinə dair iddiası çox mənfi qarşılanıb. “Washington Examiner” jurnalına müsahibəsində Tramp özü də Putinin sadəcə olaraq blef etmədiyinə “təəccübləndiyini” bildirərək sözlərini düzəltməyə cəhd etdi. Onun sözlərinə görə, Putin dəyişib: “Bu, dünya üçün çox üzücü bir şeydir. O, çox dəyişib”.

Dəyişiklik Avropaya da gəlir. Almaniya Federativ Respublikası hərbi xərclərinə görə bir vaxtlarda geridə qalmışdı, indi o, gələn il müdafiəyə əlavə 100 milyard dollar xərcləməyi öhdəsinə götürür. Finlandiya və İsveç NATO-ya daxil olmağı düşünür. Fransa prezidenti Emmanuel Makron NATO-nun “beyin ölümü” olması ilə bağlı fikirlərini təkzib edib. Putinin işğalı planı işləsəydi, o, Qərbi parçalaya bilərdi. Lakin əksi baş verdi, o, Qərbi yenidən birləşdirib.

Bundan başqa 1989-cu ildən sonra Amerikanın Balkanlara və Yaxın Şərqə müdaxiləsinə təkan vermək üçün yaradılmış liberal və neokonservativ koalisiyanın dirçəlişi var. Bu, Amerikanın xaricdəki üstünlüyünə inanmaqdan daha çox Soyuq Müharibənin davam etdiyinə dair inama əsaslanırdı. Sovet İttifaqı üzərində zəfərdə təzahür edən qlobal azad ticarətə əsaslanan yeni demokratikləşmə dalğası baş verə bilər.

Artıq Qərbdə rejimin dəyişməsindən daha radikal fikirlər səsləndirənlər var. Amerikalı senator Lindsey Qraham “Fox News” telekanalına müsahibəsində Putinin öldürülməsini tələb etmişdi. “Rusiyada Brut varmı? Rusiya ordusunda daha uğurlu polkovnik Stauffenberq varmı? Bunun yeganə yolu Rusiyada kiminsə bu adamı sıradan çıxarmasıdır”, - deyə o daha sonra tvitterdə yazıb.

Ancaq bu münaqişənin sona çatmasının yeganə yolu deyil. Tam əksinə, Putinin Ukraynaya yürüşü ilkin məqsədlərinə çata bilməyən ordusunun zəifliyini amansızcasına ifşa etdi. Qərb çox yaxşı seçim qarşısında qala bilər: Rusiyanı məhv etmək, yoxsa barışıq əldə etmək? Qərb siyasətinin məqsədi qeyd-şərtsiz təslim olmaqdan – Putin rejiminin özünün devrilməsindən və dövlətin süqutundan başqa bir şey deyilsə, regionda güc tarazlığı yaradan və daha çox qan tökülməsinin qarşısını alan danışıqlar yolu ilə əldə edilmiş sülh əldə etmək olar.

Soyuq Müharibə illərində Amerika prezidentləri Amerika və Rusiya arasındakı mübahisələri - istər Nikita Xruşşovun Kubada nüvə raketləri yerləşdirməsi, istərsə də Leonid Brejnevin Əfqanıstanı işğal etməsini duelə çevirməmək üçün ehtiyatlı davranırdılar. Hətta Ronald Reyqan 1983-cü ildə etdiyi çıxışda “şər” ifadəsini hər hansı konkret liderə deyil, sovet imperiyasının özünə aid olduğunu bildirdi. Reyqanın özü də Qorbaçova müraciət edərək və onunla silahlara nəzarət üzrə geniş müqavilələr bağlamaqla Soyuq Müharibəyə son qayaraq Kremli sakitləşdirdiyinə görə bir sıra neokonlar tərəfindən qınanıldı.

Soyuq Müharibə dövründə ABŞ və Rusiya öz “qırmızı xətləri”ni keçməmək üçün ehtiyatlı davranırdılar. Hər bir tərəf bir-birinə birbaşa hücum etməmək üçün diqqətli idi. Rus pilotları Koreya Müharibəsində Amerika qüvvələrinə qarşı təyyarələr uçurdular, lakin onların təyyarələri Sovet bayrağı altında uçmurdu. Amerika prezidentləri 1953-cü ildə Şərqi Almaniyaya, 1956-cı ildə Macarıstana və 1968-ci ildə Çexoslovakiyaya müdaxilə etməmək üçün ehtiyatlı davrandılar.

Bununla belə, Bayden Ukraynada uçuşa qadağan zona yaratmaq və tətbiq etməkdən imtina etdiyinə görə liberallar və neokonlar tərəfindən şiddətlə hücuma məruz qalır. Arqument ondan ibarətdir ki, Rusiya cavab olaraq eskalasiya etməyəcək və buna görə də nüvə qarşıdurması təhlükəsi çox böyükdür. Senator Rik Skott bəyan edib: “Prezident Bayden bu gün qərar verməlidir: ya Ukraynaya özünü müdafiə etməsi üçün lazım olan təyyarələr və zenit sistemləri verməli, ya da Ukrayna səmasını Rusiyanın hücumlarına bağlamaq üçün uçuşa qadağan zona tətbiq etməlidir”. Lakin uçuşa qadağa zonası Baydenin özünün xəbərdar etdiyi kimi Rusiya ilə müharibə ilə nəticələnə biləcək təhlükəli “qumar”dır.

Daha əvvəl Putin Rusiyanın nüvə qüvvələrini həyəcan vəziyyətinə gətirmişdi. ABŞ Müdafiə Kəşfiyyat Agentliyinin son qiymətləndirməsində deyilir ki, bu müharibə və onun nəticələri Rusiyanın ənənəvi gücünü yavaş-yavaş zəiflətdiyinə görə, Rusiya Qərbə siqnal vermək və gücünü daxili və xarici auditoriyaya təqdim etmək üçün çox güman ki, nüvə çəkindirici qüvvəsinə arxalanacaq. Sadə dildə desək, Rusiyanın Ukraynanı tabe etmək üçün müharibə cəhdləri zəiflədikcə və Qərb daha çox silah verdikcə, Putin nüvə qılıncına əl atmağa daha çox hazır olacaq.