Nüvə silahının yayılması Ukraynadakı müharibəyə cavab deyil – STRATEJİ BAXIŞ

Dövlətlərin Ukrayna təcrübəsinə necə baxa biləcəyini və böyük güclər arasında yeniləşən rəqabət və qaynayan regional münaqişələr dövründə hətta kiçik nüvə çəkindirmənin zəruri olduğunu müəyyən etmək asandır. İraqda Səddam Hüseyn və Liviyada Müəmmər əl-Qəddafi zorla devrildi, lakin Şimali Koreyanın kiçik, lakin böyüyən nüvə arsenalı Kim sülaləsini devirmək üçün hərbi müdaxiləyə başlamaq xərclərini və risklərini artırır. İranın ümumi siyasətləri və nüvə silahı ambisiyaları onun böyük Yaxın Şərqdə hökmranlıq etmək istəyini əks etdirir, lakin İran rəhbərliyi də nüvə arsenalını hərbi müdaxilədən sığorta siyasəti kimi nəzərdən keçirə bilər.

Hind-Sakit Okean regionunda nüvə silahları artıq geniş yayılıb. Rusiya, Çin, Şimali Koreya, Hindistan və Pakistanın hamısı nüvə silahına malikdir və adi müharibə onların milli təhlükəsizliyini təhdid edərsə, nüvə silahından istifadə etmə riski arta bilər. Bu güclərin adi qüvvələrinin artan təkmilləşməsi vəziyyəti daha gözlənilməz edir. Çinin hərbi-strateji səriştəsi çox təkmilləşib, onun quruda yerləşən raket, dəniz və hava qüvvələri hücum və müdafiə imkanlarını sürətlə artırıb, Pekin komandanlıq və idarəetməni, rabitəni, kəşfiyyatı, müşahidəni və real vaxt rejimində qərar qəbul etməyi təkmilləşdirib. Çinin A2/AD zonası (A2/AD dedikdə bir dövlətin düşmən ölkənin qüvvələrinin öz ərazisinə girməsinə mane olmaq (A2, antiaccess) və düşmən ölkə qüvvələrinin öz ərazisində sərbəst fəaliyyət göstərməsinin qarşısını almaq və döyüş gücünü artırmasına mane olmaq (AD, area denial) üçün hazırladığı strategiya və kompleks nəzərdə tutulur - red.) indi Cənubi Çin dənizindəki mübahisəli adalardan xeyli kənara çıxır. Pekinin kosmik manevr və kiber əməliyyatlar üçün artan imkanları artıq ABŞ-ın müdafiə planlayıcıları və döyüşçüləri üçün qaçılmaz risklər yaradır. Bu konvensional güclə yanaşı, Çin quruda yerləşən strateji raketlər, sualtı qayıqlardan buraxılan ballistik raketlər və uzaq mənzilli bombardmançı təyyarələrdən ibarət nüvə arsenalını artırır. Bəzi ekspertlər Çinin 2030-cu ildə strateji buraxılış sistemlərində 1000 və ya daha çox döyüş başlığı yerləşdirə biləcəyini proqnozlaşdırırlar.

Çinin artan hərbi gücü Yaponiya, Cənubi Koreya və Avstraliya da daxil olmaqla Hind-Sakit Okean regionunda ABŞ-ın müttəfiqləri üçün potensial təhlükələr yaradır. Yaponiya və Cənubi Koreya da Şimali Koreyanın genişlənən nüvə arsenalı ilə təhdid edilir. Şimali Koreya artıq kontinental ABŞ-a çata biləcək uzaqmənzilli raketləri sınaqdan keçirib. İndiyədək Cənubi Koreya və Yaponiya məcburi nüvə diplomatiyası və ya qabaqlayıcı ilk zərbələrin qarşısını almaq üçün Amerikanın nüvə çətirinə arxalanırdılar. Lakin Seulda bəziləri artıq Rusiyanın Ukraynaya hücumundan sonra Cənubi Koreyanın öz nüvə arsenalı olmadan Şimali Koreyanın öhdəsindən gələ biləcəyinə şübhələrini dilə gətiriblər.

Yaxın Şərqdə İranın nüvə silahına malik olması Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə və ya Misirin öz nüvə çəkindirmə siyasətini formalaşdırması üçün stimulları artıra bilər. Bununla belə, İran nüvə silahı əldə etmə həddinə yaxınlaşdıqca, İsrail İranın nüvə infrastrukturunu və silahlarının çoxunu və ya hamısını məhv etmək üçün hazırlanmış güclü ənənəvi hücumla cavab verə bilər. Amerika və İranla JCPOA-nın (BMT-nin 5 daimi üzvü + Almaniya ilə 2015-ci il nüvə sazişi) yenilənməsi ilə bağlı Tehranla danışıqlar aparan şəxslər İranın nüvə klubuna daxil olmasına yaxınlaşdığı üçün onun imkanları ilə bağlı şəffaflığın artırılması ehtiyacını nəzərə almalıdırlar.

Nüvə silahı mütəxəssisləri, ümumiyyətlə, daha kiçik nüvə çəkindiricilərinin faydası ilə bağlı iki nəzəriyyəni müdafiə edirlər. Arqumentlərdən biri belə hesab edir ki, hətta məhdud sayda nüvə silahı hər hansı rasional və ya ağlabatan potensial hücumçunun qarşısını almaq üçün kifayət qədər qəbuledilməz qorxu yaradır. Bu nöqteyi-nəzərdən, dövləti qorumaq üçün minimum çəkindirmə kifayətdir və əlavə silahlar sadəcə olaraq lazımsız silahlanma yarışına töhfə verir. İkinci bir nəzəriyyə, rəqəmlərin əhəmiyyətli olduğunu müdafiə edir. Məsələn, İsrail, Hindistan və ya Pakistan kimi regional güclərlə müqayisədə ABŞ və Rusiyanın çəkindirici gücü arasında ciddi fərq var. Bu baxımdan, daha çox silah daha yaxşıdır və daha az silah daha pisdir. Lakin bu ikinci perspektiv daha çox nüvə silahının birbaşa daha çox siyasi təsirə və çəkindirici gücə çevrildiyini güman edir. Bu fərziyyə kontekstdən çox asılıdır. Kim Çen Ini kim, harada və hansı şəraitdə çəkindirir? Hansı dəyərlər təhlükə altındadır?

Tarix əlverişsiz qüvvələr balansı və ya digər “obyektiv” faktorlar tərəfindən dayandırılmalı olan dövlətlərə dair çoxlu nümunələr təqdim edir. Fukididin fikrincə, dövlətlər qorxu, şərəf və ya maraq üçün müharibəyə gedirlər. Liderlər uğur yolunda görünən çətinlikləri rasionallaşdıra, rəqiblərinin zəifliyi və öz gücləri haqqında özlərinə xidmət edən arqumentlər irəli sürə bilərlər. Dövlət başçıları və ali sərkərdələr öz təbliğatlarına inana bilərlər. Rasionallıq nisbi ola bilər və qərəzlərə və ideoloji kor nöqtələrə çox məruz qala bilər.

Təhlükəli regional qonşuluqda yaşasalar və bir və ya bir neçə qonşunun təcavüzündən və ya məcburiyyətindən qorxsalar belə, dövlətlər nüvə silahı əldə etməkdən çox şey qazana bilməz. Nüvə silahının istifadəsi üçün təhlükə kifayət qədər yüksəkdir və əksər hərbi məcburiyyətlər daha aşağı səviyyələrdə baş verir. Ağıllı PUA-lar da daxil olmaqla qabaqcıl adi silahlar, uzun mənzilli dəqiq zərbə raketləri və şəbəkə mərkəzli döyüş idarəetməsi potensial hücumçuların qarşısını almaqda kiçik nüvə arsenalı qədər vacib ola bilər. Məsələn, Yaponiya, Cənubi Koreya və ya Avstraliya kimi ölkələr üçün regional əməkdaşlıq və ABŞ-ın dəstəyi ilə birlikdə növbəti nəsil adi silahların yaradılması və yerləşdirilməsi onlara nüvə silahı dövlətlərinin artan siyahısına qoşulmaqdan daha çox çəkindirici dividendlər verə bilər. Adi silahlar çəkindirir, çünki onlar həqiqətən məqbul qiymətə müharibəni qazana bilirlər, nüvə silahları ilə isə yalnız istifadə təhlükəsi və qarşılıqlı məhvetmə perspektivi uğurlu olduqda çəkindirmə mümkündür.

Kütləvi maliyyə xərcləri, silahların yayılması və ya qəzaların artması riskləri və potensial sanksiyalar da daxil olmaqla regional nüvə silahı yarışlarının mənfi xərclərini nəzərə alsaq, Yaxın Şərqdə və ya Hind-Sakit Okean hövzəsində hər hansı bir dövlətin nüvə silahı yaratmaqla öz təhlükəsizliyini yaxşılaşdıracağı şübhə doğurur. Əvəzində, kiçik və ya orta ölçülü nüvə arsenalına malik olan dövlətlərin sayının artması həmin qüvvələrdə ilk zərbənin zəifliyi ilə bağlı daha çox narahatlıq yaradacaq. Bu perspektivli nüvə silahı dövlətlərindən bir neçəsi ballistik raket buraxa bilən sualtı qayıq donanmasına sahib ola bilər. Buna görə də bu ölkələr daha çox nüvə məsələsində təyyarə və ya raketlərə güvənir. Daha çox dövlət daha çox qüvvə yerləşdirəcək, qəfil hücum qorxusu çoxalacaq və sağ qalmaq üçün əks-hücum imkanlarına ehtiyac daha çox nüvə silahının yayılmasına səbəb olacaq.

Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi bəzilərini nüvə silahlarının təhlükəsizlik üçün bir “resept” olduğu qənaətinə gətirib, ancaq bunun əksi daha doğrudur. Soyuq Müharibədən sonrakı dünyada nüvə silahının qarşısının alınması Soyuq Müharibə dövründə olduğundan daha az etibarlıdır. Çünki, birincisi, ABŞ-Sovet strateji nüvə ikiqütblülüyünün təmin etdiyi sabitlik itib; ikincisi, Asiya kimi bəzi qaynar zonalar artıq heç bir demokratik məsuliyyət daşımayan liderlərə sahib nüvə dövləti aktorları ilə doludur; və üçüncüsü, nüvə silahı olan və ya olmayan liderlər öz qələbə təriflərinə görə bəzilərinin “məntiqsiz” kimi qiymətləndirə biləcəyi şəkildə hərəkət etməyə tamamilə hazırdırlar.