Azərbaycana silah təchizatı Türkiyə ilə münasibətlərə yeni nəfəs verdi - Təl-Əvivdən Vətən Müharibəsinə baxış

Hərbi əməliyyatlar başlayandan bəri İsrail rəhbərliyi rəsmi olaraq hər iki tərəfə heç bir rəsmi dəstək vermədən bərabər mövqe tutmağa davam edirdi. Xüsusilə, Ermənistan prezidenti Armen Sarkisyanla İsrail prezidenti Reuven Rivlin arasındakı telefon danışığı zamanı İsrail tərəfi Azərbaycanla əməkdaşlığının heç bir üçüncü tərəfə qarşı yönəlmədiyini bildirmişdi.

Bu zaman Rusiya üçün qərəzsiz bir hakim statusunu qorumaq və Ermənistan qarşısında öhdəlikləri olan müttəfiqliyini yerinə yetirmək əhəmiyyət kəsb edirdi. Beləliklə, rəsmi erməni koalisiyasını Ermənistan və Rusiya, Ermənistanın Baş nazirinin fikrincə öhdəliklərini yerinə yetirən müttəfiq statusunda təmsil olunurlar. Digər tərəfdən, Azərbaycan, Türkiyənin təmsil etdiyi türk tərəfdarı ilə təmsil olunan artıq formalaşmış koalisiyada nəzərdən keçirilə bilər. Gərginləşmənin yeni mərhələsində Ankara Bakıya açıq diplomatik və hərbi yardım (Türk silahlarının davamlı hərbi təchizatı) göstərirdi.


Türkiyənin fəallığı fonunda İsrail münaqişənin daha az ifadə olunan tərəfidir. Müharibədən bir aydan çox vaxt keçdiyi bir vaxtda belə İsrailin ən yüksək hərbi-siyasi rəhbərliyi rəsmi mövqeyini açıqlamamışdı. Eyni zamanda, İsrail Azərbaycana beşdən çox hərbi yük tədarük edən ölkə idi. Erməni tərəfi bu addımı dolayı yolla Azərbaycan tərəfindən olmaqla münaqişədə iştirak kimi qiymətləndirir. Döyüşlərin aktiv mərhələsində İsrailin tədarük etdiyi hərbi yüklər Türkiyənin hava məkanı vasitəsilə daşınıb. Eyni zamanda, Rusiya, Türkiyədən keçən marşrutun nəzərəçarpacaq dərəcədə qısa olmasına baxmayaraq, Xəzər dənizinin üzərindən keçən İran hava məkanı vasitəsilə Ermənistan tərəfinə yük tədarük edirdi.

İsrailin münaqişəyə baxışı

İsrail-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafı ilə Yəhudi dövləti Cənubi Qafqazda potensial bölgədən kənar bir oyunçuya çevrilir. İsrailin “Yeni Periferik Strategiya” adlanan sənədinə görə xarici siyasət konsepsiyası təhlükəsizlik ittifaqlarının qurulmasına əsaslanır. İran bu baxımdan əhəmiyyət daşıyır. İsrail ilə Azərbaycan arasındakı hərbi-texniki əməkdaşlığın yüksək səviyyəsidə olması bununla izah olunur.

Qeyri-prioritet olaraq İsrailin Qarabağ bölgəsindəki son gərginləşmə zamanı izlədiyi maraqlarını aşağıdakı qruplara ayırmaq olar. Birincisi, İsrail silahlarını idxal edən ölkələr arasında lider mövqedə olan Azərbaycan, müqavilə öhdəliklərini vicdanla yerinə yetirdi. Bu baxımdan Təl-Əviv tərəfdaşının həlledici bir dövrdə ehtiyaclarını gözardı edə bilməzdi. Müharibə zamanı yuxarıda göstərilən tədarüklər artıq imzalanmış müqavilələr və ya Azərbaycan tərəfinin müharibəyə hazırlaşmasından əvvəl bağlanmış yeni bir müqavilə üzrə öhdəliklərin icrası ola bilərdi. Müasir İsrail silahlarının yüksək səviyyədə nümayişi əlbəttə ki, dünya bazarında onlara tələbatı artıra bilər.


İkincisi, Qarabağdakı hadisələr iki nizami ordu arasında son on illərdəki ilk genişmiqyaslı toqquşmalar idi. Nəticə etibarilə bu qarşıdurma İsrail üçün döyüş əməliyyatları zamanı silahlarını sınaqdan keçirmə üçün misilsiz bir fürsət yaratmışdı. Bu, xüsusilə “şimal cəbhəsində” vəziyyətin kəskinləşməsi gözləntisi ilə aktiv hazırlıq şəraitində əhəmiyyət kəsb edir.

Üçüncüsü, müharibənin nəticəsi İsrailin bu müharibədən qazanan tərəflərdən birinə çevrildiyini göstərir. Bu, təkcə Bakının İsrail silahlarının tədarükü üçün yeni müqavilələr imzalaması ilə deyil, həm də Təl-Əvivin Azərbaycandakı mövqelərini daha da möhkəmləndirmək üçün pozitiv perspektivləri ilə əlaqədardır.

İsrail üçün perspektivlər və nəticələr

Yeni silah təchizatı. Döyüşlər zamanı İsrailin hərbi-sənaye kompleksinin yüksək səviyyədə nümayiş olunmasını əhəmiyyətli bir nailiyyət hesab edilə bilər. Beləliklə İsrailin AIA və “Elbit” şirkətləri tərəfindən istehsal edilən Pilotsuz Uçuş Aparatları (PUA) öz səmərəliliyini, o cümlədən Ermənistanın istifadə etdiyi Rusiya/Sovet silahlarına qarşı da təsirli olduğunu göstərib. Əsasən bunun sayəsində Azərbaycan tərəfinin texnoloji üstünlüyü təmin edildi. Nəticə olaraq, müharibənin sonunda İsrailin “IAI” konserni, hər hansı bir Asiya ölkəsinə “Harop” kəşfiyyat və zərbə PUA-larının təchizatı üçün 100 milyon dollar dəyərində yeni bir müqavilə imzaladığını açıqlayıb. Eyni zamanda şirkətin fikrincə, “IAI” konserninin müharibə zamanı istifadə etdiyi silahların əvəzinə Azərbaycandan 200 milyondan 300 milyon dollaradək yeni daha böyük sifariş alacağı gözlənilir.

İranla sərhəddə layihələr. Yeni silah sövdələşmələrindən əlavə olaraq, Azərbaycan İsrailə Bakının nəzarətinə keçmiş Qarabağın bölgələrində infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsində iştirak etməyi təklif edə bilər. Bu ərazilərin bir qisminin İranla sərhəddə olduğu nəzərə alınaraq, bu, Təl-Əviv üçün xüsusi maraq kəsb edə bilər.


İsrail əleyhinə əhval-ruhiyyənin yüksəlməsi. İsrail hökumətinin müharibə dövründə Azərbaycana hərbi yardım göstərməsi məsələsində susması İrəvanda birmənalı qarşılanmayıb. Bu, Ermənistanda əvvəllər mövcud olmayan İsrail əleyhinə əhval-ruhiyyənin mümkün artımını səbəb ola bilər.

İran faktoru. Hərbi əməliyyatlar zamanı Rusiya-Türkiyə təmasları ATƏT-in Minsk qrupunun öz funksiyalarını yerinə yetirə bilməməsini sübut etdi. Rusiyanın vasitəçiliyi ilə həyata keçirilən atəşkəs razılaşması və ortaq Rusiya-Türkiyə monitorinq mərkəzinin yaradılması, İranı həll prosesindən xeyli kənarda qoydu. Bu, İranın Cənubi Qafqazdakı proseslərə təsirinin azaldığını açıq şəkildə göstərir. Üstəlik, Türkiyənin İslam Respublikasının şimalındakı hərbi varlığı onun üçün regional lider mövqeyi ambisiyalarına yeni problemlər yaradır. Bu səbəbdən, yeni mənfi amillərin meydana çıxması ilə İranın Yaxın Şərq kənarında da təsirinin zəifləməsi İsrail üçün müsbət bir tendensiya kimi zənn oluna bilər.

Türk faktoru. Eyni zamanda, Türkiyənin güclənməsinin İsrail üçün birmənalı olmayan perspektivləri ola bilər. Ankaranı düşmən hesab edərək nüfuzunun genişlənməsi İsrailin regional güc mərkəzlərindən biri kimi mövqeyini gücləndirir. Qarabağdakı hərbi əməliyyatların aktiv mərhələsində İsrail Müdafiə naziri Benni Qandz Türkiyənin Aralıq dənizindəki siyasətinin bölgədə sabitliyi pozduğunu bildirib. 10 Noyabr 2020-ci il tarixli Birgə Bəyanatın 9-cu maddəsində nəzərdə tutulan kommunikasiya əlaqələrinin blokadadan çıxarılması Ankaranın Asiya və Avropanın əsas logistik mərkəzinə çevrilməsinə imkan verəcək. Bu, Şərqi Aralıq dənizində Türk hökmranlığı üçün yeni ilkin şərtlərin ortaya çıxmasından xəbər verə bilər.


Digər tərəfdən, Türkiyə ilə İsrailin faktiki olaraq eyni koalisiyada olduqları nəzərə alınaraq, tərəflər arasında siyasi dialoqun dondurulması üçün ilkin şərtlərin yaradıldığı qənaətinə gəlmək olar. İsrail üçün qarşılıqlı hazırlıq siqnalları artıq var. Belə ki, İsrailə Qüds Universitetində təhsil almış yeni bir səfirin təyin edilməsi, həmçinin Milli Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutu ekspertlərinin münasibətlərin normallaşdırması ilə bağlı İsrail siyasi rəhbərliyinə verdiyi təkliflər, ilk növbədə İran təsirini azaltmaq məqsədi daşıyır. Bu baxımdan, müharibə zamanı tərəflərin müxtəlif dərəcədə dəstək verdiyi Azərbaycan, strateji müttəfiqi və strateji tərəfdaşı arasındakı münasibətlərin normallaşması üçün təbii bir körpü ola bilər. Bu, İsrail ilə Türkiyə arasında ikitərəfli münasibətlərin inkişafı üçün bir yol xəritəsinin inkişafına dair gizli bir dialoq kanalının yaradılması barədə hesabatların məntiqinə çox uyğundur.

Beləliklə, xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bir sıra detalları qeyd etdikdən sonra deyə bilərik ki, Azərbaycanın uğuru İsrail - Ermənistanın Təl-Əvivin Azərbaycana silah satdığını səbəb gətirərək bu ölkədəki səfirini geri çağırması da unudulmur - üçün daha çox imkanlar yaradır.