Ukrayna Zəmanətli Neytrallıq Planı Yolunda – I HİSSƏ

Ukraynanın NATO-ya daxil olmasının qarşısını almaq çoxdan Kremlin əsas prioritet məqsədi olub və indi hər iki şərt üzrə yerinə yetirilməyə yaxınlaşır. Ukraynanı neytral ölkəyə çevirmək də Rusiyanın Ukraynaya hazırkı işğalının başlanğıcında müharibə məqsədləri siyahısında birinci yerdədir.

İşğal olunmuş ölkənin gələcək təhlükəsizlik tədbirləri ilə bağlı işğalçı qüvvə ilə danışıqlar aparmağı təklif etdiyi bir presedent tapmaq çətindir, hətta işğal tam sürətdə davam edir. Fevralın 28-dən bəri ikitərəfli Ukrayna-Rusiya danışıqları davam edir, Rusiya qüvvələri Ukraynanın böyük ərazilərində (2014-2015-ci illər atəşkəs xəttindən çox kənarda) qalmaqdadır və Rusiyanın hava və raket zərbələri Ukrayna şəhərlərini və infrastrukturunu hər keçən gün məhv edir, milyonlarla insanı evini tərk etməyə məcbur edir. Ukraynalılar xaricə qaçır. Moskva Kiyevin bu danışıqlar müddətində atəşi dayandırmaq xahişini rədd edib. Ukraynalılar cəsarətlə Rusiyanın quru qoşunlarının Ukraynaya daha da dərinləşməsinə mane olur.

Kiyev hətta 2014-2015-ci illərdəki Minsk razılaşmaları ilə müqayisədə daha dramatik mənada silah gücü ilə danışıqlar aparır. Mövcud vəziyyət Ukraynanın beynəlxalq səviyyədə təmin edilmiş neytrallığının tələsik şəkildə hazırlanmış bu planındakı çatışmazlıqları izah edir. Təklifin tam mətni açıqlanmayıb, əvəzində Kiyevin əsas danışıq aparan şəxsləri onun əsas məqamlarını təqdim etdiblər.

Ukraynanın təklifləri Rusiya ilə iki hissədən ibarət sövdələşməyə yönəlib: müharibəyə son qoyacaq Ukrayna-Rusiya müqaviləsi və Ukraynanın neytrallıq şərtlərini müşayiət edən beynəlxalq təminatları müəyyən edən başqa bir müqavilə. Kiyevin təkliflərinə əsasən, Ukraynanın neytrallıq şərtləri Kiyev və Moskva arasında ikitərəfli qaydada müzakirə ediləcək, bundan sonra Rusiya ilə yanaşı bir sıra Qərb və qeyri-Qərb dövlətlərindən ikitərəfli Rusiya-Ukrayna razılaşmasının məhsuluna birgə zəmanət vermələri istəniləcək.

Kiyevin təkliflərinə əsasən, Ukrayna Şimali Atlantika Alyansına qoşulmayacaq, blok olmayan statusu, habelə nüvə və ya digər kütləvi qırğın silahlarını istehsal etməmək və ya yerləşdirməmək öhdəliyi götürəcək. Ukrayna öz ərazisində xarici hərbi bazaları yerləşdirməyə və ölkədə xarici qoşun kontingentinin yerləşdirilməsinə icazə verməməlidir. Ukraynada istənilən hərbi təlimlər yalnız qarant ölkələrin razılığı ilə keçirilə bilər.

Xarici hərbi bazaların nədən ibarət olduğunun müəyyənləşdirilməsi, yəqin ki, Ukrayna və Rusiya arasında Qərbin iştirakı olmadan ikitərəfli danışıqlara aid məsələ olacaq, çünki Ukrayna bu müqaviləyə əsasən NATO-ya dair istəklərini tərk edir. Moskvanın nöqteyi-nəzərindən, Yavoriv hərbi poliqonu (bir neçə NATO ölkəsinin şəxsi heyətinin Ukrayna əsgərlərinə təlim keçdiyi yer) şübhəsiz ki, “baza” idi, buna görə də Rusiya martın 12-də raket zərbələri ilə onu açıq-aşkar məhv etdi. Bu müddəalara əsasən, Rusiya qarant ölkə kimi Ukraynadakı hərbi təlimlərin ölçüsü və xarakteri üzərində veto hüququ qazanır.

Bu təkliflərə əsasən, Ukrayna hərbi təcavüz, “hibrid” və ya hərbiləşdirilmiş əməliyyat obyektinə çevrilərsə və ya öz ərazisində bu cür hərəkətlərlə hədələnərsə, qarant ölkələr maksimum 72 saat ərzində öz aralarında məsləhətləşmələr aparmağa borclu olacaqlar və onlar Ukraynaya öz tərəflərindən hərbi müdaxilə, Ukrayna qüvvələrini silahla təmin etmək və/və ya Ukrayna üzərində uçuşa qadağan zona(lar) şəklində yardım göstərməlidirlər.

Bununla belə, bu prosedurun aktivləşdirilməsi və məsləhətləşmələrin nəticəsi qarant ölkənin (böyük ehtimalla Rusiyanın) vetosuna məruz qala bilər.

Kiyevin danışıqlar aparan tərəfləri sadəlövhcəsinə onlarla ölkənin qarant qismində çıxış etmək öhdəliyini götürmək istəyini və hazır olduğunu qəbul edirlər, hətta təklif edirlər ki, zəmanətlər müqaviləsi gələcəkdə onu əlavə imzalayacaq ölkələr üçün açıq olmalıdır.

Təminatlar və onların gətirdiyi öhdəliklər qarant ölkələrin parlamentləri tərəfindən ratifikasiya ediləcək və hüquqi qüvvəyə malik olacaq. Kiyevin danışıqlar aparan tərəfləri (bütünlükdə Ukrayna ictimaiyyətinə uyğun olaraq) 1994-cü il Budapeşt Memorandumu kimi qeyri-məcburi sənədə qarşı durmaqda qərarlıdır.

Avropa İttifaqının üzvü olan qarant ölkələr də Ukraynanın Aİ-yə tamhüquqlu üzv kimi qoşulmasını sürətləndirməyi öhdəsinə götürəcəklər. Bu, Ukraynaya “Aİ-nin hədsiz bürokratik prosedurlarından yan keçməyə” imkan verəcək.