Dünya nizamında birqütblülük bitdi: Böyük güc rəqabəti Asiyayanın meydançasındadır

ABŞ bunu əvvəllər İkinci Dünya Müharibəsindən dərhal sonrakı illərdə edib. Amma o günün şablonu artıq uyğun deyil. Soyuq Müharibə özünəməxsus şərtləri olan tək bir hadisə idi. Bu, “yeni Soyuq Müharibə” deyil, lakin rəqabətimizi “soyuq” saxlamaqla rəqabət aparmağa ehtiyac var. Şübhəsiz qalib gəlmək qabiliyyəti kimi müəyyən edilən effektiv çəkindirmə vacibdir.

Rusiya və Çinin diqqəti ABŞ-ın müttəfiqləri və dostları, onların sağlamlığı, rifahı və təhlükəsizliyi üzərində cəmlənir. Müttəfiqlər ABŞ-ın ən böyük gücüdür. ABŞ-ın həyati maraqları Asiya qitəsində deyil, Birinci Adalar silsiləsi boyunca uzanır. Bu, Truman administrasiyasından bəri belədir. ABŞ-ın milli maraqlarının daha yeni təsvirləri 2017-ci il Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında və 2021-ci il Müvəqqəti Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında tapıla bilər.

Soyuq Müharibədən sonra nə dəyişdi? Qısa cavab “çox şey”dir. Sabit olan faktor nüvə silahlarının münaqişə şərtlərini formalaşdırmasıdır. Üç Asiya dövləti, Rusiya, Çin və Şimali Koreya bu silahlara malikdir. Nüvə silahı olan bir ölkənin yerləşdiyi qitəyə hücum etmək bir qədər dərin düşünməyi tələb edir.

Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin üzləşdiyi ən sarsıdıcı dəyişiklik rəqib dövlətlərin onun hava və dəniz üstünlüyünə meydan oxumasıdır. 1945-ci ildən sonra XX əsrin qalan hissəsi boyunca Birləşmiş Ştatlar hava və dəniz üstünlüyünə malik idi. Amerikalılar istədikləri yerdə uça, üzə və fəaliyyət göstərə, qüvvələrini istədiyi kimi sahilə çıxara və saxlaya bilirdi. Hətta Koreya müharibəsinin ilk günlərində dənizdəki qüvvələr ABŞ-ın bütün uğurlarının və xilasının təməli idi. Yaponiya o günlərdə Koreya yarımadasındakı döyüş teatrını dəstəkləyərək dəniz sığınacağına çevrildi. Vyetnam Müharibəsində dənizdə olan qüvvələr mahiyyət etibarı ilə rəqibsiz idi. Dəniz həqiqətən təhlükəsiz əməliyyat manevr məkanı idi.

İndi ABŞ-ın hava və dəniz gücü Çin qüvvələrin inkişaf proqramı ilə ciddi şəkildə sınaqdan keçirilir, Pekin uzun mənzilli dəqiq döyüş sursatlarına və hər yerdə, geniş yayılmış müşahidə qabiliyyətinə malikdir. Çin, qurudan dəniz nəzarəti qurmağa çalışan raket arsenalı yaradıb və böyük coğrafi sığınacaqdan istifadə edib. Ancaq bunlar bir seçimlə məhdudlaşmırlar. Onların və Xalq Azadlıq Ordusunun bütün digər silahlı elementlərinin, o cümlədən yarımhərbi təşkilatların dəniz donanması quruculuğu dayanmadan davam edir. Çin əvvəllər su altında qalmış 7 obyektdə böyük hərbi postlar yaratmaq üçün Cənubi Çin dənizində problemsiz genişlənmə əməliyyatı keçirib. Bəziləri hesab edir ki, Çin bu hərəkəti ilə Cənubi Çin dənizi üzərində faktiki nəzarətə nail olub. ABŞ-ın müttəfiqləri, dostları və Birinci Ada Zəncirindəki və daxilindəki qüvvələri Çinin əhatə dairəsindədir və hədəflənir. Kəşfiyyat hesablamaları, əlbəttə ki, dəyişir, lakin Çinin dəniz və hava qüvvələrinin ABŞ və müttəfiq qüvvələr üzərində böyük say üstünlüyünə malik olmaması ilə bağlı fikir ayrılığı yoxdur. ABŞ sayca çoxdur və üstəlik müttəfiqləri, xüsusən də Yaponiya və Filippin Çinin yaxınlığında yerləşir.

Ənənəvi hava, quru və dəniz sahələrindəki bu tarazlıq dəyişərkən, yeni münaqişə sahələri sürətlə ortaya çıxdı və vəziyyətə getdikcə artan mürəkkəblik əlavə etdi.

Amerika üstünlük verə biləcəyi döyüşə yox, qarşısına çıxan perspektivli döyüşə hazırlaşır. 2016-cı ildə Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri vəzifəsini icra edən general Cozef Danford demişdi: “Biz bir çox cəhətdən bugünkü müharibənin dəyişən xarakterinə uyğunlaşmaqda artıq geridəyik”. İkitərəfli Milli Müdafiə Strategiyası Komissiyasının 2018-ci il hesabatı daha uzun, ayıq-sayıq məlumatlarla doludur. Komissiya belə nəticəyə gəldi ki, Birləşmiş Ştatlar növbəti böyük müharibəni uduza bilər, çünki Vaşinqton rəqabətdə qalib gəlmək üçün ağır intellektual iş görməyib.

Böyük düşmən arsenalının əhatə dairəsində artıq döyüşə başlamaq perspektivi misilsiz deyil. 1941-ci ilin dekabrında Filippindəki Manila körfəzi Korreqidorda sahil artilleriyası tərəfindən düşmən döyüş gəmilərinin hücumlarına qarşı güclü şəkildə müdafiə olundu. Lakin onlar havadan tamamilə müdafiəsiz idi. General Duqlas Makarturun hava qüvvələri əks təxribat tədbiri olaraq “Clark” aerodromunda yerləşdirilmişdi. Sürpriz hücum ölümcül və həlledici idi.

Əgər ABŞ-ın müttəfiqləri Asiyadakı bütün milli imkanlar çərçivəsində Vaşinqtonun milli gücü üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirsə, deməli, bu ölkənin siyasət və strategiyası onların rifahını və təhlükəsizliyini dəstəkləməli və onların fəal şəkildə dəstəkləyə biləcəyi bir şey olmalıdır. Siyasət və strateji konsepsiyalar müttəfiq qüvvələrin uğurlu qarşısının alınmasına və lazım gəldikdə effektiv döyüş əməliyyatlarına necə töhfə verdiyini nümayiş etdirməlidir.

Onların hamısının paylaşdığı ümumi coğrafi şəraitdən biri (Avstraliyadan başqa) Şərq və ya Cənubi Çin dənizindəki sahil xəttidir. Tayvan hər ikisinə toxunur. Avstraliya artıq bu dənizlərlə bağlı narahatlığını bəyan edib və müdafiə proqramını buna uyğun formalaşdırır, xüsusən də bu, oradakı güc proyeksiyasını dəstəkləyən AUKUS müqaviləsi vasitəsilə icra edilir. Cənubi və Şərqi Çin dənizləri üzərində dəniz və hava nəzarəti də ABŞ-ın həyati maraqları siyahısında yüksək yer tutur. ABŞ Çinin silahlarla mübarizə zonasında fəaliyyət göstərərkən dəniz və hava nəzarətini qoruyub saxlamaları və ya tez bir zamanda bərpa edə bilmələri üçün müttəfiq qüvvələrin imkanlarını formalaşdırmalıdır.

Uzun mənzilli dəqiq zərbənin və geniş müşahidənin yaranması dəniz və hava nəzarətinin birgə istifadə edilməsini tələb edir. Artıq sahildə olan qüvvələrin düşməni süngülərlə gözləməyə gücü çatmır. Sahildəki qüvvələr dəniz və hava nəzarəti uğrunda mübarizəyə maddi töhfə verməlidir. Sahildəki qüvvələr sağ qalmağı təmin etmək üçün geniş yayılmalı və çevik olmalıdır. Onlar dənizdə və havada ABŞ və müttəfiq qüvvələrin manevr və atəşlərinə tam inteqrasiya olunmuş, dəniz və hava məkanını idarə edə bilən silahlarla silahlanmalıdırlar. Havada, dənizdə və quruda olan bütün qüvvələr, ABŞ və müttəfiqlər eyni ümumi əməliyyat mənzərəsində birləşdirilməlidir. Bu sayca çox olsa da mübarizə aparmağın və qalib gəlməyin yeganə yoludur.

Milli gücün bütün ünsürləri üzə çıxmalıdır. Ukraynadakı hazırkı münaqişə ABŞ-ın, Avropa müttəfiqlərinin və bir çox digər dövlətlərin ağrılı sanksiyalar və gəmilərin ələ keçirilməsi də daxil olmaqla geniş spektrli milli imkanların işə salınması ilə bağlı tez bir zamanda razılığa gəlmək qabiliyyətini nümayiş etdirir. Eyni şey Asiyada da işləyə bilər. Münaqişədə olan Cənub və Şərqi Çin dənizləri üzərində dəniz və hava nəzarəti ilə ABŞ Çinin dəniz ticarətinə imkan verən məhdud sayda boğaza çıxışa nəzarət etmək imkanı əldə edir. Bu, ABŞ-a münaqişəni idarə etmək və qəbul edilən müharibənin dayandırılması şərtləri üzərində işləyərkən onu saxlamaq imkanı verir. Bu qabiliyyətin qurulması və nümayiş etdirilməsi, şübhəsiz ki, çəkindirmə üçün vacib olan üstünlük təşkil etmək qabiliyyətini yaradır.