Ukraynakı müharibə Aİ-nin Hind-Sakit Okean ambisiyalarını yenidən konfiqurasiya etdi? – STRATEJİ BAXIŞ

Qeyd edək ki, Aİ-nin Strateji Kompası geniş dairəyə malikdir: o, Aİ və ya NATO üzvləri ilə məhdudlaşmır, qlobal və transatlantik təhlükəsizlik ambisiyalarına malikdir. Çinin Kəmər və Yol Təşəbbüsünü (BRI) hədəf alan “Global Gateway” strategiyası ilə birgə Brüsselin yeni gücləndirilmiş qlobal təhlükəsizlik baxışı Hind-Sakit okean təhlükəsizlik mənzərəsinə nə dərəcədə təsir edəcək? Ukrayna böhranı AUKUS (Avstraliya-Böyük Britaniya-ABŞ təhlükəsizlik paktı) fiaskosundan sonra yeni impuls tapan Aİ-nin strateji muxtariyyət hədəfinin aktuallığını azaldıbmı? Aİ-nin təşəbbüsləri oxşar qlobal təsir sferasına can atan NATO-nun artıq formalaşmış mexanizminə qarşı çıxacaqmı?

Ukraynanın Aİ-nin Hind-Sakit Okean Vizyonuna Təsiri

Vladimir Putin Ukraynanı işğal etməyə hazırlaşarkən, Avropa İttifaqı (Aİ) Şurası Hind-Sakit Okean regionunda əməkdaşlıq üzrə Nazirlər Forumu, o cümlədən Aİ-yə üzv dövlətlərin və Hind-Sakit Okean regionundan otuz nəfərə yaxın xarici işlər nazirlərinin (Çin və ABŞ xaric) görüşünü təşkil etdi. Foruma bəzi regional təşkilatların nümayəndələri də daxil idi, bu, üç məqsədə xidmət edən bir addım idi:

1. Hind-Sakit Okeanın artan əhəmiyyəti
2. Avropa muxtariyyətinin artırılması
3. Təhdid olmasa da, bir çağırış kimi Çini balanslaşdırmaq.

Görünür, Ukrayna böhranı dünyanın diqqətini Hind-Sakit Okean hövzəsindən yayındırıb. Bununla belə, heç bir əsas maraqlı tərəf Hind-Sakit Okean regionunda qeyri-sabitliyi görməzliyə vura bilməz.

Bir neçə elementə malik olan Hind-Sakit Okean regionunda Aİ-nin öhdəliyini müəyyən etmək olur. Bu elementlər aşağıdakılardır: Ticarət; iqlim dəyişikliyi; geosiyasi gərginliklər (ilk növbədə Çinin yüksəlişi və Çin-ABŞ rəqabəti); avtoritar rejimlər tərəfindən demokratiya, insan haqları və qanunun aliliyi kimi ümumbəşəri dəyərlərə təhlükə; Hind-Sakit Okean və Avropa arasında təhlükəsizliyin qarşılıqlı təsiri.

Aİ və Hind-Sakit Okean iqtisadi cəhətdən bir-biri ilə əlaqəli və bir-birindən asılı olan bölgələrdir. Birlikdə, onlar qlobal mal və xidmət ticarətinin təxminən 70 faizini təşkil edir və Hind-Sakit okean su yolları ticarətinin əhəmiyyətli bir hissəsini daşıyır: Asiya 2020 -ci ildə Aİ ixracatının əsas istiqaməti olub (30 faizdən çox). Buna görə də dəniz kommunikasiya zolaqlarının təhlükəsizliyini təmin etmək Aİ-nin əsas məqsədlərindən biridir. Bölgənin ekoloji həssaslığını və onun qlobal iqlim dəyişikliyinə təsirini yaxşı bilən Aİ, həmçinin blokun əsas məqsədi olan iqlimlə bağlı fəaliyyətin əlaqələndirilməsinə sadiqdir.

Dəyər əsaslı fundamental fərqlər istisna olmaqla, Aİ “Çin ilə çoxşaxəli əlaqələri” davam etdirsə də, ikisi arasında münasibətlər pisləşməyə davam edir. Aİ-nin avtoritar kimi qəbul etdiyi Çinin yaratdığı problemlərin aşkarlanması onu Çinin revizionist addımlarına və məsələn, Qərbi Balkanlarda iqtisadi təsirinə qarşı durmağa məcbur etdi. Belə bir tədbirin ən son iki nümunəsi Aİ qonşuluğunda uyğunlaşdırılmış tərəfdaşlıqları ilə “Bir Kəmər, Bir yol” və Strateji Kompasa alternativ olaraq “Global Gateway” strategiyasının işə salınmasıdır. Əsas fikir ayrılıqları, xüsusən fevralın əvvəlində, Rusiyanın Ukraynanı işğal etməsindən bir neçə gün əvvəl Çin-Rusiya sammitində “revizionist manifest”in dərcindən sonra ortaya çıxdı.

Aİ üçün Rusiya daimi düşmən olub və Ukrayna böhranı məhdud təsirə malik, lakin xəyali imperiya ambisiyaları olan nəhəng hərbi güc kimi öz təhlükəsini göstərdi. Digər tərəfdən, yaxın vaxtlara qədər imkanların müjdəçisi olan və şübhəsiz ki, rəqib və ya təhlükə kimi görünməyən Çin böyük hegemon istəkləri və onları həyata keçirmək imkanları ilə gələcək yeni rəqibdir. Bundan əlavə, Aİ Hind-Sakit Okean və onun hüdudlarından kənarda Rusiya və Çinin ikili problemi ilə üzləşməyə hazır olmalıdır. Ukraynadakı böhranın Hind-Sakit Okean qərarını gücləndirəcəyini bəyan edən transatlantik alyans tərəfdaşı ABŞ kimi, Aİ də iki regiona tandemdə baxmalıdır.

Bu son böhranın uzunmüddətli, geniş yayılmış təsirlərini yumşaltmaq üçün Brüssel regional tərəfdaşlarla, xüsusən Hind-Sakit Okean regionunda strateji əlaqələrini dərinləşdirməyə çalışacaq. Onun Ukrayna böhranı zamanı istifadəyə verilmiş “Strateji Kompas”ı Şərqi və Cənubi Avropa, Afrika, Asiya və Latın Amerikasındakı tərəfdaşlıqlar vasitəsilə qlobal təhlükəsizlik imkanlarını möhkəmləndirmək cəhdidir. Cənub-Şərqi Asiya Ölkələri Assosiasiyası (ASEAN), ticarət, investisiya və iqlim tədbirləri vasitəsilə artıq güclü əməkdaşlıq təşəbbüsləri ilə hazırda təhlükəsizlik çərçivəsində Aİ-nin strateji tərəfdaşı kimi çıxış edir. Aİ ASEAN ilə zorakı ekstremizm, kimyəvi, bioloji, radioloji və nüvə təhlükələri; transmilli cinayətə qarşı mübarizə, dəniz təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik, eləcə də özünün regionda gücləndirilmiş iştirakı üçün Pan-Asiya təhlükəsizlik tədbirlərinin qurulması sahəsində işləməyi hədəfləyir. ASEAN-dan başqa, Aİ-nin Hindistan, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi Asiyanın orta gücləri ilə təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində ikitərəfli əməkdaşlıq tərəfdaşlığı yalnız gələcəkdə gücləndiriləcək.

Bundan əlavə, mürəkkəb və kövrək qlobal təhlükəsizlik mənzərəsi həm də Aİ-yə öz “normativ səltənətindən” kənara çıxmağa imkan verəcək: Məsələn, Aİ Hindistanın Ukrayna ilə bağlı səssizliyinə baxmamalıdır. Bu, dəyərlərə əsaslanan mövqe deyil, onun qeyri-müəyyən təhlükəsizlik ehtiyaclarından, emosiyaların obyektivindən irəli gəlir, əməkdaşlığı təkcə ticarət baxımından deyil, həm də strateji baxımdan şaxələndirmək lazımdır, Hindistan etibarlı “geosiyasi tərəfdaş”dır.

Kollektiv Müdafiə və Qlobal Kooperativ Təhlükəsizlik?

İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı Avropa ideologiyadan fərqli olaraq iqtisadi icma quruculuğunda birlik tapsa da, yaxın keçmişdə təhlükəsizlik və ümumi qlobal təhlükələrdən müdafiə (xüsusən də beynəlxalq qanunları açıq-aşkar pozan avtoritar dövlət aktorları) birləşdirici xüsusiyyətlərə çevrilib. Bu yeni aşkar edilən “məqsəddəs birliyin” bariz nümunəsi Ukraynanın işğalıdır, bu, bir-birindən asılı olan yanaşmalarda Avropa böhranı kimi müəyyən edilir və bəlkə də Aİ-nin Hindistandakı səfiri Uqo Astutonun kaprizli Hind-Sakit Okean üçün “riskli” presedent adlandırdığı hadisələri yaradıb. Buna baxmayaraq, Ukrayna böhranı Aİ-nin “Müxtəliflikdə birlik” şüarını zahirən mənalandırsa və “məqsəddə birliyi” vurğulasa da, Çin və Rusiya tərəfindən uğurlu peyvənd diplomatiyası fonunda Aİ-nin 70 milyon avroluq peyvənd tədarükü fondu təqdim etdikdən sonra belə pandemiya ilə mübarizədə geri qalan Balkanlar kimi baxımsız, nisbətən yoxsul Avropa regionlarında tərk edilmə hissi hələ də böyük narahatlıq doğurur.

Şimali Makedoniya və Albaniyanın çoxdan gözlənilən üzvlüyü ictimaiyyətin Aİ-yə inamsızlığını daha da artırıb. Regional və qlobal çağırışlar fonunda, Aİ avtonom təhlükəsizlik təminatçısı kimi daha böyük rol oynamaq istəyir, hətta Rusiyanın işğalı AUKUS səbəbiylə transatlantik əlaqələrdəki yaranan çatları düzəltmiş kimi görünür. ABŞ-Aİ birliyi onların Rusiyaya qarşı birgə sanksiyalarında və birbaşa müdaxilə olmadan Ukraynaya görünməmiş hərbi dəstəkdə özünü göstərir, Aİ həmçinin Rusiyaya həddən artıq asılılığını azaltmaq üçün qaz sazişi imzalayıb, Aİ-nin xarici siyasət rəhbəri Josep Borrell etiraf edib ki, bu, Rusiyanın “müharibə aparmaq qabiliyyətini” maliyyələşdirməyə kömək edib. Üstəlik, cari müharibə Aİ-nin strateji muxtariyyətə sadiqliyinə təsir göstərdi, bunu martın əvvəlində müdafiə imkanlarını gücləndirmək, enerji asılılığını azaltmaq və davamlı iqtisadi model qurmaq məqsədi daşıyan Versal bəyannaməsi də sübut edir.

Bundan əlavə, Aİ-nin təhlükəsizlik dünyagörüşü əsasən 2010-cu ilin noyabrında Lissabon sammitində qəbul edilən Strateji Konsepsiyasından sonra NATO ideyasının mərkəzində olan kollektiv müdafiə anlayışı ilə idarə olunur. Lakin Ukraynanın vurğuladığı kimi, NATO əsasən kollektiv müdafiə rolunu yerinə yetirir, onun əməkdaşlıq təhlükəsizlik sistemi isə ikinci planda qalır və beynəlxalq sabitliyin, normaların bərpası və saxlanması ilə məhdudlaşır. Eyni zamanda, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) kimi orqanlar inklüziv qərar qəbuletmə modelinə (insan hüquqları, iqtisadi əməkdaşlıq və “sərt” təhlükəsizlik daxil olmaqla “hərtərəfli təhlükəsizlik” baxışı ilə) riayət etməklə kollektiv təhlükəsizliyi təşviq etmək üçün daha yaxşı mövqe tuturlar.

Bununla belə, ATƏT hüquqi güc və resursların olmaması səbəbindən təhlükəsizlikdə yalnız məhdud rol oynayır.

Buna görə də Aİ təcavüzkar güc siyasəti dövründə “geosiyasi Avropa” qurmaq üçün səylərini artırır. 2021-ci ilə qədər o, artıq öz sərhədlərindən kənarda mülki və hərbi missiyaların operativ iştirakını gücləndirmək və üzvlərinin və tərəfdaşlarının hibrid təhdidlərə, o cümlədən dezinformasiyaya qarşı davamlılığını artırmaq üçün addımlar atmışdı. Təbliğat taktikası davam edən müharibədə aktuallığını artırdı və Aİ əks tədbir olaraq Kremlin dəstəklədiyi RT və “Sputnik” kimi KİV-ləri rəsmi olaraq qadağan etməli oldu.

2022-ci ilin mart ayının sonlarında Strateji Kompasın istifadəyə verilməsi Aİ-nin qlobal təhlükəsizlik strategiyasına inteqrasiyalı yanaşması, iddialı və “qətiyyətli” təhlükəsizlik təminatçısı olmaq istiqamətində növbəti cəhddir. O, NATO ilə tərəfdaşlıq vasitəsilə blokun strateji muxtariyyətini gücləndirmək üçün bir vasitə kimi proqnozlaşdırılır. Aİ Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (bir neçə ümumi müdafiə və təhlükəsizlik missiyalarında iştirak edən strateji tərəfdaş) və ATƏT, Afrika İttifaqı (AU) və ASEAN kimi regional təşkilatlar, eləcə də ABŞ, Norveç, Kanada, Böyük Britaniya və Yaponiya kimi həmfikir dövlətlərlə ikitərəfli əməkdaşlığı gücləndirdi.

Strateji Kompasın əhəmiyyəti NATO-nun köməyi olmadan Aİ-yə müdafiə və təhlükəsizlik tədbirlərinə başlamaq imkanı verməkdədir. Onun 5,000 nəfərlik qoşun yerləşdirilməsinin təmin edilməsini əhatə etməsinə baxmayaraq, bu, Avropa ordusunun yaradılmasının xəbərçisi və ya hətta müdafiə strategiyası deyil. Hələ Aİ-nin kompası açıqlanmazdan əvvəl onun NATO-nun qarşıdan gələn Strateji Konsepsiya ilə üst-üstə düşən maraq sahələri və həqiqətən də belə iki mexanizmə ehtiyac olub-olmaması ilə bağlı fərziyyələr var idi. İndiyə qədər, göstəricilər kollektiv ərazi müdafiəsinin hələ də ilk növbədə NATO sahəsi olduğunu göstərir. NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq yaxın keçmişdə “Aİ Avropanı müdafiə edə bilməz” demişdi.

Bu gün dünya etiraf edir ki, Soyuq Müharibə dövrünün daxilə yönələnən kollektiv təhlükəsizlik yanaşması ilə ittifaqlar yaratmaq anlayışı artıq köhnəlib. Bu, heç bir yerdə, hətta ən qəti rəqiblərin (məsələn, Hindistan-Çin; Yaponiya-Cənubi Koreya; Yaponiya-Çin) mini və çoxtərəfli tərəfdaşlıqlar və əməkdaşlıq təhlükəsizlik mexanizmləri vasitəsilə getdikcə mürəkkəbləşən əlaqələri tarazlaşdırmağa çalışdıqları Hind-Sakit Okeandakı qədər müşahidə edilmir. Bununla belə, hətta bu dövlətlər şərti, yüksək konfrontasiyalı və yersiz bir təhlükə anlayışından qaçmaq üçün bloka bənzər birləşmələrlə tam şəkildə məşğul olmaqdan çəkinirlər. Bunun işığında Aİ-nin təhlükəsizliyə qlobal inteqrasiya yanaşması, ən azı, ruh baxımından dairəvi görünür. Bununla belə, normativ mexanizmlər nəzərə almalıdır ki, böyük qlobal müharibələr və ya müharibəyə bənzər böhranlar zamanı bütün tərəfdaşlar, çətin ki, həmişə müvafiq milli maraqları rəhbər tutan ümumi reaksiya ilə tam razılaşsınlar. Beləliklə, güclü əməkdaşlıq çərçivəsi uzunmüddətli perspektivdə müxtəlif təhlükəsizlik maraqlarının manevr etməsinə imkan verməlidir və Aİ inkişaf etməkdə olan Hind-Sakit Okean təhlükəsizlik əlaqəsinin ayrılmaz hissəsidir.