Rusiyanın “tənha ada” kimi batacağını zaman göstərəcək – Bəs Çin niyə Moskvadan uzaqlaşmır?

Digər tərəfdən, Rusiyanın Ukraynada hərbi əməliyyatlara başlaması Pekin üçün mənfi nəticələrə səbəb ola biləcək bir sıra yeni amilləri gündəmə gətirib. Birincisi, unikal vəziyyət Çin Xalq Respublikasının (ÇXR) ABŞ və onun müttəfiqlərinin təcavüzkar, hegemon siyasətləri arasında əsas fərqi əsaslandırmaq məqsədi bu ölkənin bütün ideoloji xəttini şübhə altına alır.

Bütün bunlar çinli ekspertlər arasında mübahisəyə səbəb olub, bunu müxtəlif nəşrlərdə və çinli həmkarlar ilə təmasda aşkar hiss etmək olar. Çin yazıçıları, ümumilikdə, hazırkı münaqişənin ABŞ-ın illərdir davam etdirdiyi təxribat siyasəti nəticəsində yarandığını iddia etməyə davam edirlər. Bunun bariz nümunəsi hərbi analitik Jun Şenqin martın sonunda Çin Xalq Azadlıq Ordusu qəzeti “Jiefangjun Bao”nun bir neçə sayında dərc edilmiş və daha sonra çoxsaylı internet saytlarında təkrarlanan məqalələr silsiləsidir. Adı və ya təxəllüsü “Ordunun səsi” kimi səslənən Jun ABŞ-ın xarici siyasətini sərt tənqid edib və bildirib ki, Ukraynadakı indiki müharibənin alovlanmasına səbəb ABŞ-dır.

Rusiyanın hərəkətlərinin ideoloji baxımdan ədalətli olması ilə bağlı şübhələr çinli ekspert Yanq Çenq tərəfindən fevralın 28-də Şanxayda çıxan “Tangso yu Zhengming” (Kəşfiyyat və Azad Baxışlar) qəzetində dərc olunan məqaləsində kəskin şəkildə ifadə olunub. O, Rusiyanın arqumentini açıqlayaraq və SSRİ-nin dağılmasından sonra ləğv edilməli olan NATO-nun “törətdiyi əsl günahı” qəbul etməklə qeyd edir ki, Rusiya da “bir ölkənin təhlükəsizliyi digər ölkələrin təhlükəsizliyi hesabına təmin edilə bilməz” prinsipinə ciddi əməl etməlidir. İndi belə bir təəssürat yaranır ki, hər iki tərəf siyasi realistlərin dediyi, böyük və kiçik dövlətlərin bərabərsizliyindən bəhs edən, XIX əsrdən bəri qüvvədə olan “cəngəllik qanunu” ideyasına inanır. Çin bu vəziyyətdə düzgün addım atır, tərəf tutmur, sıfır məbləğli oyuna qarşı çıxır və sülh yolu ilə həll etməyə, bütün ölkələrin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət etməyə, BMT Nizamnaməsinin məqsəd və prinsiplərinə effektiv şəkildə riayət etməyə çağırır.

Münaqişənin necə bitəcəyi və Çinin tutacağı mövqe ilə bağlı ekspert rəyləri çox müxtəlifdir. Məsələn, fəal güc siyasətinin tərəfdarlarının ruporu olan tanınmış jurnalist və “Huanqiu Shibao” (Global Times) qəzetinin keçmiş redaktoru Hu Xijin gözlənilmədən çox mötədil təkliflərlə çıxış etdi. Martın 4-də “Weibo “sosial şəbəkəsində yayımlanan uzun mesajda o, Rusiyanın “yumşaq eniş” və onun qərbində təhlükəsiz strateji mühitin bərpasını arzuladı. Eyni zamanda o, Çinin xarici siyasətini “ruslaşdırmaq” cəhdlərinə, başqa sözlə, Rusiya ilə eyni şeyi etmək çağırışlarına qarşı çıxış edib. Onun fikrincə, Çinin gücü, Rusiyadan fərqli olaraq, ordusunda deyil, iqtisadiyyatındadır və buna görə də Çin diplomatiyadan istifadə edərək, ABŞ-ı iqtisadi cəhətdən özünə daha da yaxınlaşdıraraq, daha mülayim və daha uzun müddətli hərəkət kursunu seçməlidir.

Fevralın sonunda “Fenghuang” (Feniks) Televiziyasının saytında dərc olunmuş müsahibəsində Fudan Universitetinin Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutunun dekan müavini Feng Yujun bildirib ki, Rusiyanın inkişaf trayektoriyasını müəyyən edən əsas prinsip tarixən həmişə onun böyük dövlət ambisiyaları ilə gücsüzlüyü arasındakı gərginlik olub. Bu gün Rusiya yenidən öz imperiyasını bərpa etməyə enerji ilə başlayır, lakin, strateji nüvə silahlarından başqa, onun ümumi dövlət gücü bir çox qüsurlarla xarakterizə olunur. Nəticə etibarı ilə Rusiyanın öz imperiyasını bərpa edə biləcəyini, yoxsa “tənha ada” kimi batacağını zaman göstərəcək. Martın 12-də xarici internet saytında dərc olunan başqa bir müsahibəsində Çin Dövlət Şurasının Məsləhət Ofisinin İctimai Siyasət Araşdırmaları Mərkəzinin baş direktor müavini Hu Vey, hətta Rusiyanın öz məqsədlərinə nail olub-olmayacağını şübhə altına alıb. Ona görə də Çin neytrallıqdan imtina etməli, Moskvaya yardım etməməlidir.

Təbii ki, bir çox məqamlarda bir-birindən fərqlənən bu fikirlərin hamısını şərhçilərin Çinin rəsmi strukturları ilə sıx əlaqəsinə baxmayaraq, yalnız rəsmi xəttə birbaşa aidiyyatı olmayan özəl rəylər adlandırmaq olar. Nə olursa-olsun, bunlar ölkədə gedən müzakirələri anlamaq baxımından maraqlıdır.

Çinin rəsmi mövqeyinə gəlincə, bu, Çin Xarici İşlər Nazirliyinin, o cümlədən diplomatların və təbii ki, ölkə rəhbərliyinin rəsmi bəyanatlarında ifadə olunub. Ola bilsin ki, bu, Çinin ABŞ-dakı səfiri Qin Qanqın martın 15-də “The Washington Post” qəzetində dərc olunmuş məqaləsində daha aydın ifadə olunub. Yüksək rütbəli çinli diplomat Amerika mediasının Çinin Rusiyanın planlarından guya əvvəlcədən xəbər tutduğu və hətta Moskvadan Pekində Qış Olimpiya Oyunları başa çatana qədər hərbi əməliyyatlarını təxirə salmağı xahiş etdiyi barədə iddiaları təkzib edib. Bundan əlavə, o, Çinin həm Rusiya, həm də Ukraynanın əsas ticarət tərəfdaşı olduğunu və Ukraynada 6 mindən çox Çin vətəndaşının yaşadığını, yəni Rusiyanın hərbi səylərinin Pekinin də maraqlarına zidd olduğunu qeyd edib. O, bildirib ki, Çin əvvəlcədən bilsəydi, silahlı münaqişənin qarşısını almaq üçün əlindən gələni edərdi.

Çin lideri Si Cinpin də martın 18-də ABŞ prezidenti Co Baydenlə onlayn görüş zamanı bu mövqeyi təsdiqləyərək deyib: “Çin Ukraynadakı vəziyyətin bu həddə çatmasını görmək istəmir. Çin sülh tərəfdarıdır və müharibəyə qarşıdır. Bu, Çinin tarixinə və mədəniyyətinə daxil edilib”. Si ABŞ-ın Çini Rusiyaya birtərəfli təzyiq göstərməyə məcbur etmək səylərini rədd edib və bütün ölkələri sülhə gətirib çıxara biləcək səmərəli danışıqlar və dialoq aparmaqda Rusiya və Ukraynanı dəstəkləməyə çağırıb. O, həmçinin ABŞ-ı Ukrayna böhranının əsas məsələlərini həll etmək və həm Rusiya, həm də Ukraynanın təhlükəsizlik narahatlıqlarını azaltmaq üçün Rusiya ilə dialoqa girməyə çağırıb.

Çin rəsmilərinin amerikalılarla dialoq çərçivəsindən kənarda verdiyi açıqlamalarda Vaşinqtonu daha çox tənqid edilir. Məsələn, Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Zhao Lijian martın 17-də bildirib ki, ABŞ hökumətinin NATO-nu şərqə doğru genişləndirmək qərarı birbaşa Ukraynadakı mövcud böhranla bağlıdır və vəziyyətin həllinin açarı ABŞ və NATO-nun əlindədir. O qeyd edib ki, Birləşmiş Ştatlar Ukrayna böhranının inkişafındakı rolu haqqında dərindən düşünməli və oradakı vəziyyəti yumşaltmaq üçün ciddi səy göstərməlidir. Martın 19-da çıxış edən xarici işlər nazirinin müavini Le Yuçen də oxşar arqumentlə çıxış edərək, SSRİ-nin dağılmasından sonra NATO-nun blok mentalitetini və mövcudluğunu, habelə BMT Təhlükəsizlik Şurasının heç bir mandatı olmadan Rusiyaya qarşı tətbiq edilən birtərəfli sanksiyalarını kəskin tənqid edib. O, bunu “qloballaşmadan silah kimi istifadə etmək” cəhdi kimi qiymətləndirdi. Martın 14-də BMT Təhlükəsizlik Şurasının iclasında çıxış edən Çin nümayəndəsi Zhanq Jun Rusiyanın arqumenti ilə faktiki olaraq razılaşaraq təhlükəsizliyin bölünməzliyinin vacibliyini vurğulayaraq, Ukrayna böhranı ilə bağlı Soyuq müharibə düşüncəsindən imtina etməyə çağırıb.

Beləliklə, Çinin mövqeyini belə formalaşdırmaq olar:

1) Çin hərbi əməliyyata qarşıdır, bunu istəmir və tezliklə sülh yolu ilə nizamlanmanın və Ukraynanın ərazi bütövlüyünün qorunmasının tərəfdarıdır;
2) Çin hesab edir ki, Rusiyanın hərbi hərəkətinə ABŞ-ın təxribatçı siyasəti, ilk növbədə NATO-nun genişlənmə siyasəti səbəb olub;
3) Moskvanın reaksiyası həddindən artıq idi və Çin belə bir yolu getməməlidir;
4) Rusiya çox vacib tərəfdaş olaraq qalır və istənilən sülh yolu ilə həll onun qanuni narahatlıqları ilə yanaşı, Ukraynanın narahatlığını da nəzərə almalıdır.

Çinin Rusiyanın hücumunu həddindən artıq şiddətli hesab etməsi fikri xüsusən də Çin rəsmilərinin son bəyanatlarında öz mövqelərini formalaşdırması ilə ifadə edilir, çoxları bunu təkcə ABŞ və NATO-nun tərifi deyil, həm də ABŞ-ın və NATO-nun tənqidi kimi şərh edə bilər. Çin müəyyən tənqid mövzularını açıqlanmamış qoyaraq, bu qeyri-məhdud orta yola nail olur. Məsələn, Çinin xarici işlər naziri Van Yi Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının baş katibi Zhanq Minqlə görüşəndə Soyuq müharibə zehniyyətinin dirçəldilməsinə və bloklar arasında qarşıdurmanın yaradılmasına, qeyri-qanuni birtərəfli sanksiyalara qəti etiraz edib və BMT Nizamnaməsinin məqsəd və prinsiplərinə hörmət və beynəlxalq ədalətin qorunmasına çağırıb edib. Bununla belə, Vanq yuxarıda göstərilənlərin hamısını kimin etdiyini və beynəlxalq ədalətə hörmət etmədiyini açıqlamayıb. Çinin Ukraynadakı səfiri Fan Syanronq Ukrayna ilə bağlı Çinin mövqeyini açıqlayıb. Ukrayna mətbuatının yazdığına görə, Lvovda (Çinin səfirliyini köçürdüyü şəhər) çıxış edən Fan açıq şəkildə bəyan edib ki, Çin Ukraynaya ölkəsinin inkişafında yardım etməyə davam edəcək və “Pekin ukraynalıların seçdiyi yola hörmətlə yanaşır, çünki bu, hər kəsin suveren hüququdur”.

Bütövlükdə, görünən odur ki, Pekin hələ münaqişə boyu dəyişə bilən yekun mövqeyini formalaşdırmayıb, lakin onun əsas xüsusiyyətləri aydındır. Bir tərəfdən, Çinin bütün dövlətlərin ərazi bütövlüyünün qorunmasına prinsipial yanaşması dəyişməz olaraq qalır. Bu, ilk növbədə, Çinin özünün separatçı problemləri və özünü Qlobal Cənub ölkələrinin lideri kimi göstərməsi ilə əlaqədardır, çünki onların bir çoxu üçün ərazi bütövlüyünü qorumaq məsələsi də ən kəskin problemlərdən biridir. Təsadüfi deyil ki, Pekin tez-tez bəyan edir ki, Ukrayna və Tayvanla bağlı vəziyyətlər arasında oxşarlıq yoxdur. Çünki birincisi suveren dövlətdir, ikincisi isə Çin Xalq Respublikasının ayrılmaz hissəsidir. Digər tərəfdən, Rusiya ABŞ-la qarşıdurmada Çinin çox mühüm tərəfdaşıdır və bu, son illərdə Pekinə bu qarşıdurmanın ciddi olduğunu və uzun müddət davam edəcəyini başa salmaq üçün kifayətdir.

Nəticə etibarilə, ABŞ-ın Çinə Moskvanı boğmaq cəhdlərinə kömək etmək üçün indiki çağırışları Pekində müsbət qarşılana bilməz. Çünki onlar yaxşı bilirlər ki, Birləşmiş Ştatlar və NATO Moskva ilə işini başa vurduqdan sonra onlar Çinə qarşı birləşərək səylərini ikiqat artıracaqlar. Birləşmiş Ştatlar Pekini anti-Çin sanksiyaları vasitəsilə Rusiyaya qarşı mövqeyini dəyişməsi ilə qorxuda bilməyəcək, çünki Çin anti-Rusiya siyasətinin qəbul edilməsi ilə özünü məğlubiyyətə uğradar.

Çin Rusiyanın zəifləməsindən qazanc əldə edə bilməz. Çox güman ki, Pekin ABŞ sanksiyalarının ikinci dərəcəli təsirindən qaçmağa çalışarkən ona hər cür yardım göstərəcək. O, bunun üçün bankçılıq kimi daha həssas sahələrdə müəyyən güzəştlərə gedə bilər, eyni zamanda Rusiyanı vəziyyəti həll etməyə inandırmağa çalışacaq. Bütün bunlarabaxmayaraq, gələcəkdə Çinin Rusiya ilə sıx əməkdaşlığı dünya nizamına ümumi baxışdan daha çox sırf geosiyasi maraqlardan asılı olacaq.