Məlumata əsaslanan müharibə və kəşfiyyat təhlili: Koqnitiv məhdudiyyətlərin gələcəyi

Kəşfiyyat təhlili müxtəlif element və amillərin birbaşa təsir etdiyi bir proses kimi təsvir edilir. Bu kontekstdə ehtiyac tərifləri, bürokratik mexanizmlər və koordinasiya, institusional mədəniyyət, mövcud kəşfiyyat məlumatlarının sıxlığı və keyfiyyəti kimi bir sıra amilləri qiymətləndirmək mümkündür. Bu amillər bilavasitə kəşfiyyat təhlilinin keyfiyyət çərçivəsinə, kontekstinə, səmərəliliyinə və effektivliyinə təsir edir və nəticədə onlar kəşfiyyat nəticələrinin keyfiyyətini, funksionallığını müəyyən edə bilirlər.

Bu elementlər kəşfiyyat təhlilinə təsir edən fərdi/fərddən kənar elementlər olsa da, fərdi səviyyədə nəzərdən keçirildikdə, bu elementlərin tamamlayıcı təsirə malik olduğunu söyləmək mümkündür. Bu kontekstdə kəşfiyyat təhlilinin effektivliyi və müvəffəqiyyəti çərçivəsində fərdi səviyyədə təsirli olan amillər ön plana çıxır.

Kəşfiyyat təhlilində koqnitiv məhdudiyyətlər

Kəşfiyyat təhlilində təhlil prosesinə və kəşfiyyat məhsulunun keyfiyyətinə və funksionallığına birbaşa təsir göstərən fərdi səviyyəli amillər təhlili həyata keçirən şəxslərin idrak strukturları və xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirilir. Buna uyğun olaraq, kəşfiyyat təhlili aparan fərdlərin sahib olduqları idrak qabiliyyətləri, qərəzlər, qavrayış keyfiyyətləri və digər amillərin kəşfiyyat təhlilinin müvəffəqiyyətinə təsir edən amillər olduğu tez-tez bildirilir.

Bu nöqtədə sözügedən faktorlar kəşfiyyat tədqiqatları ədəbiyyatında daha çox kəşfiyyat təhlilinə mənfi təsir göstərən koqnitiv məhdudiyyətlər kimi qiymətləndirilir. Bununla birlikdə, koqnitiv məhdudiyyətlər toplusunda qiymətləndirilən elementlərin kəşfiyyat təhlili prosesini və fərdi analitiki yanlış təsəvvürə, səhvə yönləndirən təsirlərinə qarşı müxtəlif modellər və metodlar problem həlli yanaşmaları kimi təqdim edilə bilər.

Fərdin idrak strukturunun daha çox mənfi təxəyyülə sahib olduğu kəşfiyyat təhlili kontekstində bu qiymətləndirmə formasına qarşı bəzi idrak xüsusiyyətlərinin bu prosesə eyni zamanda müsbət və mənfi təsir etmə potensialına malik olduğunu vurğulamaq lazımdır. Bu kontekstdə səbəb-nəticə aidiyyəti mexanizmlərini və fərdlərin idrak strukturlarında povestləşmə meylini bu çərçivədə nəzərdən keçirmək olar.

Psixologiya ədəbiyyatında fərdlərin xarici mühitdəki hadisə və situasiyaları mənalandırmaq və izah etmək üçün müəyyən elementlər və amillər arasında səbəb-nəticə əlaqəsi yaratmağa meylini ifadə edən səbəb-nəticə aidiyyəti anlayışı verilmiş elementlər arasında yer alır. Lakin məna vermək və xarici mühiti izah etmək motivi nəticəsində müəyyən qanunauyğunluqları strukturlaşdırmaq meylini ifadə edən hekayələşdirmə anlayışını da bu kontekstdə qiymətləndirmək olar.

Kəşfiyyat təhlili kontekstində nəzərdən keçirildikdə, səbəb-nəticə aidiyyəti və hekayələşdirmənin kəşfiyyat təhlilinə müsbət və ya mənfi təsir etmə potensialına malik olduğunu müəyyən etmək mümkündür. Səbəb-nəticə aidiyyətlərinin qiymətləndirilən hadisə və ya vəziyyətlə bağlı təmin etdiyi çərçivələr, hekayələşdirmə meyli, hadisə, vəziyyət və insanlar arasında səbəb əlaqəsi, qanunauyğunluq və mövqeləşdirmələr kəşfiyyat analitikinin verilən idrak xüsusiyyətləri arasında yer alır.

Bu mexanizmlər kəşfiyyat təhlili kontekstində hadisələr və vəziyyətlər haqqında etibarlı, real zamanlı və funksional nəticələrin istehsalına, dəqiq və etibarlı səbəb-nəticə istinadlarının və mövqeləşdirmələrin həyata keçirilməsinə imkan verə, eyni zamanda etibarlı və real zamanlı nəticələrin və real proqnozların istehsalı prosesində səhvlərə və yanlış təsəvvürlərə yol aça, kəşfiyyat səhvlərinin baş verməsinə səbəb ola bilər.

Məlumata əsaslanan müharibə və koqnitiv məhdudiyyət

Koqnitiv psixologiya kontekstində bu vəziyyətin əsasını fərdlərin ekzistensial səviyyədə malik olduğu məhdudiyyətlər təşkil edir. Xarici aləmi müəyyən qanunauyğunluqlar çərçivəsində qavramaq meyli və ehtiyacı özü ilə idrak sxemləri və idrak qərəzləri gətirir. Bu vəziyyət kəşfiyyat təhlili prosesində səbəb-nəticə atribusiya refleksləri ilə birləşərək, səhv və yanlış təsəvvürlərin yaranması ehtimalının artmasına səbəb olur.

Səbəb-nəticə aidiyyatı çərçivəsində qarşılaşılan hadisələr, vəziyyətlər, davranışlar və ya reflekslər situasiya, daxili və xarici amillər əsasında şərh edilir və qiymətləndirilir. Məsələn, hər hansı bir şəxsin davranışı, bir təşkilatın strategiyası və ya hərəkəti, hadisə və ya vəziyyətin ortaya çıxmasındakı əsas səbəb fərdin və ya təşkilatın xüsusiyyətlərinə və iradəsinə aid edilə bilərkən, eyni zamanda situasiya təzyiqləri, öz xüsusiyyətləri və iradə gücünü sıxışdıran şərtlərlə də izah edilə bilər.

Bu, fərdlər, təşkilatlar, vəziyyətlər və hadisələrlə bağlı koqnitiv sxemlərin və qərəzlərin təsirlərinə işarə edir. Çünki kəşfiyyat təhlili kontekstində idrak sxemləri və ön mühakimələrə uyğun olaraq təhlil prosesinin, davranışın, hadisə və vəziyyətlərin mənalandırılmasında müəyyən səbəb-nəticə aidiyyatları ön plana çıxır. Bu vəziyyət təhlili və nəticədə qərar vermə prosesini səhvə və uğursuzluğa gətirib çıxara bilər.

Digər tərəfdən, son zamanlar inkişaf etdirilən məlumatlara əsaslanan müharibə konsepsiyası kəşfiyyat təhlili və qərar qəbul etmə proseslərində ciddi dəyişiklik yaratmağa başlayıb. Bu gün münaqişə proseslərində elektron məlumatların, alqoritmik dataların və Süni Zəkaya (SZ) əsaslanan vasitələrin daha intensiv istifadəsi ilə ortaya çıxan, məlumata əsaslanan müharibə konsepsiyası bu vasitə və texnologiyaların inkişafı ilə sinxron şəkildə effektivliyini artırır və qabaqcıl səviyyələrə çatdırıla bilər.

Kəşfiyyat təhlili baxımından ciddi bir inqilab yaradan verilənlərə əsaslanan müharibə konsepsiyası bilavasitə koqnitiv məhdudiyyətlərin gələcəyinə təsir etmə potensialına malikdir. Məlumata əsaslanan müharibə elektron məlumatların və alqoritmlərin kəşfiyyat təhlilində çıxışa çevrilməsini, bundan əlavə, SZ və avtonom sistemlər vasitəsilə bu çıxışlardan istifadə edərək, operativ hərəkətin həyata keçirilməsini əhatə edir.

Bu baxımdan, məlumata əsaslanan müharibənin kəşfiyyat təhlili və qərar vermə prosesində insan elementinin təsirini və buna görə də koqnitiv məhdudiyyətləri müəyyən qədər məhdudlaşdırdığını söyləmək mümkündür.

Nəticə

İntensiv məlumatların əldə edilməsi davranış modellərinin, hadisələrin və vəziyyətlərin səbəbləri və mənşəyi ilə bağlı müəyyən nümunələri və alqoritmləri əldə etməyi asanlaşdıraraq, kəşfiyyat təhlilində səhv və uğursuzluq ehtimalını azaldır. Təbii ki, bu məqamda koqnitiv məhdudiyyətlər və səbəb-nəticə atribusiyaları nəticəsində yaranan səhvləri minimuma endirmək mümkündür. Koqnitiv sxemlərə və qərəzlərə uyğun işlənmiş səbəb-nəticə atribusiyalarının yaratdığı yanlış təsəvvürlər obyektiv məlumatların toplanmasından əldə edilən nümunələr və alqoritmik çərçivələrlə əvəz olunur.

Bununla birlikdə, məlumatlara əsaslanan müharibə konsepsiyasının koqnitiv məhdudiyyətlərin təsirini tamamilə aradan qaldırmaq potensialına malik olduğunu söyləmək çətindir. Məlumata əsaslanan konsepsiya obyektiv qanunauyğunluqlar yaratmaqla, kəşfiyyatın təhlilində səhv ehtimalını minimuma endirməyə təsir etsə də, bu konsepsiyanın özlüyündə idrak məhdudiyyətinə çevrilmə potensialının olduğunu da qeyd etmək lazımdır.

Məlumatların və nümunələrin müəyyənliyinə əsaslanan yanaşma kəşfiyyat təhlilində idrak korluğu və qərəz yarada bilər, bu nümunələrdən irəli gələn səhvlərin və yanlış təsəvvürlərin qarşısının alınmasına yol aça bilər. Bununla birlikdə, məlumata əsaslanan yanaşma həm də aktorlar arasında aldatma (deception) fəaliyyətləri üçün olduqca uyğun mühit yaradır. Məlumatlar, nümunələr və alqoritmlər əsasında həyata keçirilə bilən aldatma fəaliyyətləri SZ ilə dəstəklənən avtonom sistemlərin əməliyyat imkanlarını nəzərə alaraq, aktorların böyük təhlükə və zərərlərlə üzləşə biləcəyini göstərir.

Bu kontekstdə məlumata əsaslanan müharibə konsepsiyası kəşfiyyat təhlilində idrak məhdudiyyətlərinin yaratdığı mənfilikləri və səhvlərin olma ehtimalını azaldarkən, simmetrik olaraq koqnitiv məhdudiyyətə çevrilmə riskini gözardı etməmək zərurəti və kəşfiyyat təhlilində fərdi inkişaf yolu ilə fərdi idrak məhdudiyyətlərinin minimuma endirilməsinin vacibliyi özünü göstərir.