Böyük Məlumat İdarəetməsi və Türkiyə JBK-dakı Tətbiqləri

Müxtəlif mənbələrdən bu cür sıx və fərqli məlumatların istehsalının artması “Böyük Məlumat” adlı yeni bir konsepsiyanı ortaya çıxardı. Böyük verilənlərin informasiyanın xammalı olması və buna görə də qərar qəbul etmə proseslərinə təsir etməsi böyük verilənlər analitikasının əhəmiyyətini artırır. Böyük verilənlərin analitikası məlumat dünyasından uyğun olanları seçmək, saxlamaq və emal etməklə informasiyaya çıxışı təmin edir. Buna görə də, təhlükəsizlik kontekstində böyük verilənlərdən dəyər əldə etmək üçün düzəldilmiş məlumatlar qabaqcıl analitik üsullarla işlənməli və şərh edilməlidir.

Böyük Məlumat və İdarəetmə

Böyük məlumatın nə qədər sürətli əmələ gəldiyinə misal olaraq “Facebook”da gündə 2,7 milyard bəyənmə klikləməsi və şərh paylaşılması, “Twitter”də dəqiqədə 350 min və gündə 500 milyon tvitin atılması, “WhatsApp”da gündə 50 milyard mesajıın işlənməsi və dünya üzrə gündə 200 milyarddan çox e-poçt göndərilməsi və alınması göstərilə bilər. Sosial mediadan başqa, məlumat istehsal sürəti üçün nümunə olacaq bir çox araşdırma sahəsi var. Məsələn, reaktiv təyyarə sensorları vasitəsilə uçduğu hər 30 dəqiqədən bir 10 terabayt məlumat toplayır. Eynilə, “Formula 1” avtomobil yarışlarında avtomobildə olan 150 sensor tərəfindən 20 giqabayt məlumat istehsal olunur.

Buna görə istehsal olunan, saxlanılan və ötürülən məlumatların miqdarında eksponensial artım var. IBM-in (International Business Machines) məlumatına görə, 2014-cü ilə qədər dünya məlumatlarının təxminən 90%-i yalnız son 2 ildə istehsal edilib, hər gün 2,5 ekzabayt məlumat istehsal olunur. 2003-cü ilə qədər bəşər tarixində istehsal olunan məlumatların ümumi həcmi 5 ekzabayt olduğu halda, bu gün eyni həcmdə məlumat cəmi 2 gündə istehsal olunur. Bu gün emal gücü və saxlama sahələrinin mövcudluğu və bulud hesablama texnologiyalarının qəbulu məlumatların həcmini artırır. Bu vəziyyət məlumatı xarici dünya üçün əlçatan edir və buna görə də məlumatların yanlış əllərə keçməsinin qarşısını almaq üçün böyük məlumat təhlükəsizliyi tədbirlərinin görülməsini zəruri edir.

Hüquq-mühafizə xidmətləri və böyük məlumatların idarə edilməsi

Tarixdən günümüzə təhlükəsizlik parametrlərinin dəyişməsi ilə hüquq-mühafizə yanaşmaları da inkişaf edib və dəyişib. Bu yanaşmalardan birincisi 1930-1970-ci illərdə İngiltərədə təsirli olan, ənənəvi olaraq da adlandırılan “Reaktiv Hüquq Mühafizə” konsepsiyasıdır. Bu yanaşmada tədbir görülməsi üçün hüquq-mühafizə orqanlarına sorğu gəlməlidir. Bu modeldə cinayətlərə qarşı mübarizə müntəzəm patrul xidməti vasitəsilə həyata keçirilib.

“Reaktiv Hüquq Mühafizə” yanaşmasının tənqidi olaraq, hüquq-mühafizə orqanlarının vəzifəsini cinayət baş verməzdən əvvəlki vaxt çərçivəsinə köçürmək məqsədi daşıyan “Predikativ Hüquq-Mühafizə” (“Ön Alıcı Kolluk”) yanaşması ortaya çıxdı. Başqa sözlə desək, cinayətin və ya iğtişaşların aradan qaldırılmasına və ya azaldılmasına yönəlmiş bütün növ hüquq-mühafizə fəaliyyəti “Predikativ Hüquq-Mühafizə” yanaşması çərçivəsində qiymətləndirilə bilər. “Predikativ Hüquq-Mühafizə” yanaşması isə hüquq-mühafizə orqanlarının idarə edilməsində analitik metodlardan istifadə etməklə mümkün cinayətlər haqqında statistik proqnozlar verən yanaşmadır. Bu gün qeyri-müəyyənliklərlə dolu sürətlə dəyişən ictimai quruluş qeyri-adekvat təhlükəsizlik tədbirlərinə səbəb olur və təhlükəsizliyin qorunmasını zəruri edir.

Bu çərçivədə cinayətlərin harada və kimlər tərəfindən baş verə biləcəyini bəzi alqoritmlər vasitəsilə təxmin etmək və hüquq-mühafizə orqanlarının bu bölgələrə ayrılmasını təmin etmək üçün nəzərdə tutulan bu qabaqcıl sistemlər həm təhlil etmək, həm də hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşlarına təsirli məsləhətlər vermək qabiliyyətinə malik böyük verilənlər bazasına malikdir və cinayətlərin təhlilində müasir hüquq-mühafizə orqanlarının mərkəzi komponentinə çevrilir.

Türkiyədə Jandarma Baş Komandanlığı tərəfindən dövlət qurumlarının məlumat dəstləri ilə inteqrasiya nəticəsində əldə edilən böyük məlumatlar təhlükəsizlik və ictimai asayiş xidmətlərində cinayət və cinayətkarlarla mübarizənin səmərəliliyini artırmaq üçün mənalı hala gətirilir və son istifadəçi olan ictimai təhlükəsizlik xidmətlərində çalışan personalın asanlıqla əldə edə biləcəyi formaya salınır.

Türkiyədə Jandarma Baş Komandanlığının Müasir Hüquq Mühafizə Anlayışına Uyğunlaşması

Türkiyədə Jandarma Baş Komandanlığı informasiya və kommunikasiya texnologiyalarında baş verən yeniliklər nəticəsində ortaya çıxan müasir təhlükəsizlik və hüquq-mühafizə anlayışına uyğunlaşmaq üçün mühüm addımlar atır. Bu kontekstdə müvafiq dövlət qurumlarının məlumat dəstləri ilə inteqrasiya nəticəsində əldə edilən böyük məlumatlar təhlükəsizlik və ictimai asayiş xidmətlərində cinayət və cinayətkarlarla mübarizənin səmərəliliyini artırmaq üçün mənalı hala gətirilir və son istifadəçi olan ictimai təhlükəsizlik xidmətlərində çalışan personalın asanlıqla əldə edə biləcəyi formaya salınır.

Əldə edilən məlumatlar masaüstü kompüterlərdən, planşet kompüterlərdən, mobil telefonlardan və JEMUS radio sistemi vasitəsilə sorğulana bilər. Jandarma Şəbəkə Proqramlarına “KamuNet” sistemi daxilində “https://icgu venlik.jandarma.gov.tr/” ünvanından daxil olmaq olar. İctimai asayiş xidmətlərinin icrasında məlumatların idarə edilməsi çərçivəsində Jandarma personalı tərəfindən təyin olunan tətbiqlər arasında Jandarma Asayiş Əməliyyatları Layihəsi (JKİP), Jandarma Asayiş Məlumat Sistemi (JABS), İnzibati Cərimələr (İPC) və Nömrə Tanınma Sistemi (PTS) menyularından aktiv şəkildə istifadə edilir.

JABS layihəsi çərçivəsində 18 müxtəlif menyu var və tapşırığın xarakterinə uyğun olaraq tələb olunan proqramdan istifadə etmək olar.

Sorğulama əməliyyatları menyusuna araşdırma və təhqiqat çərçivəsində edilən sorğular, habelə ələ keçirmək məqsədilə edilən sorğular daxildir. Sorğu səlahiyyətləri dərc edilmiş icra əmrlərinə uyğun olaraq, bilmək lazımdır prinsipinə əsasən İl Jandarma Komandanlıqları tərəfindən səlahiyyət əsasında verilir. Sorğular üzbəüz və ya qiyabi şəkildə aparıla bilər və bütün sorğuların qeydləri sistemlərdə saxlanılır.

Şəxsiyyətin Paylaşılması Sistemi menyusu Mərkəzi Əhali İdarəetmə Sisteminin (MERNİS) məlumat bazasındakı şəxs və ünvan məlumatlarını ictimaiyyət və dövlət xidmətləri göstərən qurumlarla bölüşmək üçün yaradılıb. Bu sistem cinayətə və cinayətkarlara qarşı mübarizədə ən mühüm addım olan şəxsiyyətin müəyyən edilməsi mərhələsində işə düşür. Sistem həmçinin Jandarma Baş Komandanlığının istifadə etdiyi digər sistemlərin əsasını təşkil edir və bütün şəxsi məlumatlar Şəxsiyyət Paylaşma Sistemindən əldə edilir. 2018-ci ildən etibarən şəxsi şəkil məlumatları da sistemə inteqrasiya olunub.

Nümunə Hadisələr Albomu menyu proqramı işin həllində işçilərə kömək etmək, hər bir hadisədən dərs almaq və korporativ yaddaş yaratmaq məqsədilə hazırlanıb. İl Jandarma Komandirləri tərəfindən sistemə daxil edilən həll edilən hadisələr Jandarma Baş Komandanlığı qərargahı tərəfindən süzülür və dərc edilir. Sistemdə cinayətin növü, müdaxilə edən qüvvənin növü və ya cinayətin baş verdiyi yerlə bağlı məlumatlarla sorğular aparıla, təhlil edilən hadisələrə səsvermə keçirilə, ən maraqlı hadisələr süzgəcdən keçirilə bilər.

İnzibati Cərimə (İPC) Əməliyyatları menyusu təhlükəsizlik və asayiş xidmətləri icra edilərkən 5326 saylı Cinayət Qanunu çərçivəsində pozuntuların aşkar edilməsi halında tətbiq ediləcək inzibati pul cəzası əməliyyatlarında standartlaşdırmanın təmin ediməsi, mövcud qanun dəyişikliklərinə uyğunlaşma, sorğu və təhlil bacarıqları əldə etmə ilə həyata keçirilən əməliyyatlardakı səhvlərin minimuma endirilməsi məqsədilə hazırlanıb.

Nömrə Tanınma Sistemi Jandarma Şəbəkə Tətbiqlərindəki başqa bir menyudur. Bu sistemdə məsuliyyət sahəsindən keçən nəqliyyat vasitələrinin nömrə məlumatlarından istifadə olunaraq sorğulana bilməsi məqsədilə İlçə Jandarma Komandanlığı və Jandarma Stansiya Komandanlığı binalarına yaxın ərazidə sabit, nəqliyyat vasitəsi üzərində mobil olaraq istifadə oluna bilən nömrə tanıma texnologiyalarından istifadə edilir. Sistem oğurluq edən və ya cinayətə qarışan şəxslər ilə bağlı sözügedən nəqliyyat vasitələrinin nömrələri vasitəsilə həyəcan qeydi yaradır. Yaradılan həyəcan siqnalları müvafiq bölmələr tərəfindən izlənilir.

Jandarma Asayiş Əməliyyatları Layihəsi (JKİP) qurum daxilində mövcud olan böyük məlumatlardan taktiki və əməliyyat səviyyəsində lazım olan hesabatların, analizlərin sürətli, seriyalı şəkildə formalaşdırlması və akademik, analitik əsasda tapşırığın təşkili, material və işçi strukturu üçün mənbə təmin edilməsi məqsədilə hazırlanaraq,

Jandarma Baş Komandanlığının məsuliyyəti sahəsində baş verən hadisələr haqqında məlumatların qeydə alınması, sorğulanması və qərar dəstəyi üçün əsas olacaq statistik məlumatların və hesabatların hazırlanması,

▪ İctimai asayiş, terror, miqrant qaçaqmalçılığı, qaçaqmalçılıq, mütəşəkkil cinayət, kibercinayətkarlıq, izləniləcək hadisələr və qanun pozuntuları ilə bağlı hesabatla qeyd olunan bütün məlumatların ümumi çərçivədə qeyd edilməsi,

▪ Jandarmanın cinayət və cinayətkarlarla mübarizədə səmərəliliyinin artırılması, Jandarma Baş Komandanlığının şəxsi heyətinin təhlükəsizlik, ictimai asayiş və məhkəmə xidmətləri ilə bağlı məlumatlara çıxışının və qərar qəbuletmə fəaliyyətlərinin avtomatlaşdırmaya keçirilərək daha sağlam, sürətli və etibarlı şəkildə icra edilməsini təmin etmək məqsədilə istifadə olunmağa başlanıb.

Bundan əlavə, Jandarma Baş Komandanlığı tərkibində mövcud elmi və texnoloji inkişafları nəzərə alaraq, ədliyyə və mülki vəzifələrin daha səmərəli və effektiv icrası, cinayətlərin qarşısının alınması və baş vermiş cinayətlərin daha qısa müddətdə işıqlandırılması məqsədilə Süni Zəka Dəstəkli Önləyici Hüquq-Mühafizə Layihəsi (KÂHİN) başladılıb.

Layihə ilə;

▪ Sosial dinamika və həssaslıqlar,

▪ Daha əvvəl baş vermiş hadisələr,

▪ Cinayət və cinayətkar profilləri,

▪ Müəssisə daxilindən və xaricdən əldə edilən böyük məlumatlardan istifadə etməklə cinayəti proqnozlaşdıran Süni Zəka (SZ) komponenti və elmi təhlil imkanlarına sahib önləyici hüquq-mühafizə sisteminin inkişaf etdirilməsi hədəflənir.

Nəticə

Böyük verilənlər cəmiyyətin geniş təbəqəsi üçün yeni imkanlar təqdim etsə də, məlumatlardan sui-istifadə edilə biləcəyini nəzərə almaq lazım olan bir həqiqətdir. İnformasiya inqilabının intensiv şəkildə hiss olunduğu son illərdə fərdi məlumatların toplanması, istifadəsi və təhlili qaçılmazdır.

Milli və beynəlxalq qanunvericilikdə nəzərdə tutulan prosedur və prinsiplər istisna olmaqla, həm şəxsi məlumatların, həm də həssas şəxsi məlumatların müvafiq şəxsin açıq razılığı olmadan emal edilməməsi lazım olsa da, böyük verilənlərlə yenilik və üstünlük əldə etmə naminə gizlilik və şəffaflıq kimi prinsiplərin itirilmə riski yaranır.

Bu nöqtədə böyük verilənlərin idarə edilməsində institusional olaraq məlumat təhlükəsizliyi ilə bağlı lazımi nəzarət mexanizmləri qurulmalıdır, istifadəçi personalı səviyyəsində şəxsi həyatın və şəxsi məlumatların məxfiliyini təmin etmək üçün milli və beynəlxalq qaydalara ciddi şəkildə riayət edilməli olduğu heç vaxt unudulmamalıdır.