Amerika niyə zəif və dinc Avropaya üstünlük verir?

ABŞ ordusu xarici ölkələrdə 800-dən çox bazaya malikdir, bu, dünyanın istənilən ölkəsi ilə müqayisədə çox böyük rəqəmdir. Bu bazalardan bəziləri İspaniya və İngiltərə kimi Avropa imperiyalarından miras qalıb. Digərləri isə Birləşmiş Ştatların apardığı müharibələr zamanı əldə edilib. Bəziləri alyansın bir hissəsi kimi ev sahibi hökumətlə danışıqlar yolu ilə və ya Amerikanın təhlükəsizlik zəmanətləri müqabilində yaradılıb.

Bu qlobal hərbi mövcudluq normal olaraq aşağıdakı faktla izah olunur: dünyanın hər yerində bir-birini təhdid etməyə meylli olmayan dinc demokratiyalar öz problemlərini zorakılıq yolu ilə həll etməkdən əl çəkiblər. Onlar artıq güclü ordular qurmaq və saxlamaq istəmirlər. Əvəzində Amerika onlara təhlükəsizlik çətiri verir, onların inkişafına təkan verir və bu da öz növbəsində qlobal iqtisadiyyatın və dünya nizamının sabitliyini təmin edir.

Buna misal olaraq 1945-ci ildən bəri Avropanın nisbətən sülhsevər tarixini göstərmək olar. Bir vaxtlar müstəsna olaraq döyüşkən Avropa mədəniyyəti İkinci Dünya Müharibəsi səbəbindən dəyişdi. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sarsılan keçmiş imperiya gücləri qitədə növbəti müharibənin başlamasının qarşısını almaq üçün Avropa İttifaqı və NATO kimi yeni qurumların yaradılmasını dəstəklədilər. Avropa sülhünün son 75 ili əsrin ortalarının dağıntılarının xatirəsi və yeni siyasi institutların meydana gəlməsi ilə izah olunur.

Əgər bu doğrudursa, o zaman ABŞ niyə Avropanın təhlükəsizliyinə dəstək verir? ABŞ Prezidenti Donald Tramp Amerikanın NATO müttəfiqləri haqqında deyirdi: “Onlar öz paylarını ödəmirlər”. Trampın fikri bir çox ekspertlər tərəfindən məntiqli qəbul edilir. Avropanın solçu hökumətləri daxili qayğılara daha çox pul xərcləmək üçün hərbi büdcələrini azaldırlar. Həm sağ, həm də solçuların bir çoxu ABŞ-ın hərbi mövcudluğunun və xərclərinin artmasına etiraz edir.

Ancaq şübhəsiz ki, bu ümumi hekayəni qəbul etmək müharibədən sonrakı Avropa sülhünün tarixini səhv oxumaqdır. Bu, həm də ya müharibə istiqamətinə sövq edən, ya da dinc yanaşı yaşama ehtimalını artıran geosiyasi dinamikanı yanlış anlamaqdır. Yeni institutlar və ya kollektiv müharibə yaddaşı kimi dərin mövzulara getmədən Avropa sülhünün daha sadə izahı var: effektiv tərksilah və Amerikanın təsir dairəsinə tabe olmaq.

Almaniyanın hərbi xərclərinin artması, Amerika xərclərinin və mövcudluğunun təmin etdiyi təhlükəsizlik və sabitlik sadəcə maliyyə dinamikası deyil. Təsadüfi deyil ki, 1950-2000-ci illər arasında yerləşdirilən ABŞ hərbi qulluqçularının üçdə biri bu müddət ərzində təkcə on milyondan çox amerikalıya ev sahibliyi edən Almaniyaya göndərilib. Əgər elitalar və ictimaiyyət Avropanın son 70 ildə niyə belə sülhsevər olduğunu anlamaq istəyirlərsə, silahsızlanmanın və Amerikanın təsir dairəsinin bu sülhə necə töhfə verdiyini başa düşməlidirlər.

Avropa dövlətləri indi nə bir-birinə, nə də kiməsə qarşı birtərəfli hərbi əməliyyatlar həyata keçirmək iqtidarında deyillər. Təkcə bu deyil, Amerika Avropada sonuncu və potensial olaraq nüvə klubunun təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi çıxış edir. NATO üzv dövlətləri (Amerika istisna) ordularını ixtisaslaşdırmağa məcbur etdi. Böyük Britaniya və Fransa hətta aviadaşıyıcı gəmilərini paylaşmağı müzakirə ediblər. Göstərilən səbəblər, yəni büdcə məhdudiyyətləri və “birlikdə işləmə qabiliyyəti” ordunun ixtisaslaşmasının zəruriliyini tam izah etmir. Məhdud büdcələr bir ölkəni yalnız öz ordusu ilə müttəfiqi arasında təkrarlanan imkanları azaltmaq məqsədi ilə ixtisaslaşmağa çağırır. İxtisaslaşdırılmış ordu müstəqil hərbi fəaliyyət üçün zəruri olan bütün xüsusiyyətlərə malik deyil.

İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra Birləşmiş Ştatlar müttəfiqlərinin müstəqil hərbi əməliyyatlarının qarşısını alıb. 1956-cı il Süveyş böhranı zamanı Misir hökuməti Süveyş kanalını milliləşdirdi. Buna cavab olaraq İngiltərə, Fransa və İsrail ölkəni işğal etdilər. Birləşmiş Ştatlar müttəfiqlərini dəstəkləmək əvəzinə, rəqibi Sovet İttifaqına qoşuldu və müdaxilə edənlərə geri çəkilənə qədər onlara diplomatik və maliyyə təzyiqi göstərdi. Burada üç ölkə, xüsusən də Böyük Britaniya alçaldıldı. Süveyş böhranı Britaniya İmperiyasının tabutuna vurulan son mismar kimi qəbul edilə bilər, bu, İngiltərənin müstəqil hərbi qabiliyyəti olsa belə, Amerikanın istəklərinə zidd olaraq ondan istifadə edə bilməyəcəyini göstərdi.

Fransa nümunəsində biz bu tendensiyanın qarşısını almağa çalışan, bir müddət uğur qazanan, lakin sonda yenidən “Sem dayı”nın isti qucağına qayıdan bir ölkə görürük. Fransa prezidenti Şarl de Qoll istedadlı və güclü dövlət xadimi idi və o, Amerika və Sovet təsirinin artmasına qarşı Fransanın müstəqil dünya dövləti statusunu saxlamaq istəyirdi. O, 120 illik təqaüdə çıxdıqdan sonra, 1958-ci ildə, Süveyş böhranı Britaniyanın Amerikaya tabe olduğunu nümayiş etdirdikdən qısa müddət sonra siyasətə qayıtdı. O, NATO-dan çıxmaq da daxil olmaqla, Fransanın öz təsir dairəsini gücləndirmək və genişləndirmək üçün bir sıra səylər göstərdi. 1967-ci ildə de Qoll ABŞ ordusunu Fransadakı 12 aviabazadan çıxardı. Qollun səyləri uzunmüddətli perspektivdə uğursuzluğa düçar olsa da (Fransa 2009-cu ildə NATO-ya tam şəkildə qoşuldu), ölkə hələ də keçmiş müstəmləkə imperiyasının bir parçası olan Qərbi Afrikaya birtərəfli qaydada müdaxilə etmək üçün effektiv qabiliyyətini qoruyur. Bu günə qədər Fransa Qərbi Avropada Amerika hərbi bazası olmayan yeganə böyük ölkədir.

Rusiya geosiyasəti məsələsi də Avropa sülhünün ümumi iddialarını pozur. Rusiya İkinci Dünya Müharibəsindən sonra əksər Avropa ölkələrindən çox fərqli siyasi tarixə malik olsa da, “Böyük Vətən Müharibəsi” adlandırdığı müharibədə ciddi itkilərə məruz qaldı. O, canlı qüvvə baxımından ən çox itkiyə məruz qalan ölkə idi və bu, nisbi baxımdan yalnız Polşa, bəlkə də Almaniya ilə müqayisə edilə bilər. Bununla belə, bu dağıntının xatirəsi “bir daha heç vaxt” hissini və ya Avropada daha çox siyasi inteqrasiya arzusunu deyil, millətçi militarizmi alovlandırır. Prezident Vladimir Putinin dövründə Rusiya öz statusunu Amerika sferasından kənarda saxladı. Putin Rusiyanın təhlükəsizlik maraqları kimi gördüyü şeylər əsasında müstəqil hərəkət etmək bacarığı ilə fəxr edir.

Vaşinqton bütün dünyada hərbi üstünlüyünü nümayiş etdirir. Bu, beynəlxalq sistemi Amerikanın iqtisadi və ideoloji maraqları üçün əlverişli saxladı. O, birtərəfli (və çox ölümcül) fəaliyyət göstərə bilən çoxlu hərbiləşdirilmiş, müstəqil dövlətlərdən ibarət dünyanı sadələşdirdi, indi orada Birləşmiş Ştatların böyük təsir dairəsi var. Çin və Rusiya kimi yalnız bir ovuc qlobal rəqiblər isə birtərəfli fəaliyyət göstərə bilir. Amerika sferasında olan əksər dövlətlər ABŞ-a son təhlükəsizlik qarantı kimi etibar edirlər. Buna görə də, onlar təhlükəsizliyi Amerikaya “outsource” edə bilərlər, özlərini təsirli şəkildə tərksilah edirlər və müstəqil hərbi fəaliyyət göstərmək iqtidarında deyillər.

Amerika sferasında dövlətlərin bu faktiki tərksilahının nəticəsi də regional münaqişələrin yumşaldılmasına və qarşısının alınmasına səbəb olub. Əsrlər boyu müntəzəm müharibələrin təbii hal olduğu Avropada indi sülh normaya çevrilib. “Dondurulmuş münaqişə” termini Rusiyanın gərginliyi müvəqqəti dayandıraraq Moldova və ya Gürcüstan kimi əvvəllər müharibə edən dövlətlərə qoşun yerləşdirmək strategiyasını təsvir etmək üçün müntəzəm olaraq istifadə olunur. Lakin Amerika bu strategiyanı onilliklər əvvəl təkmilləşdirdi: İngiltərə və Fransa, yaxud Fransa və Almaniya artıq bir-biri ilə müharibəyə getmirlər, bu, onların tarixi ilə kəskin ziddiyyət təşkil edir.

Amerika hərbi bazaları olan əksər Avropa ölkələri sadəcə olaraq hərbi güc baxımından Birləşmiş Ştatlardan asılıdır, lakin bəziləri Amerika qoşunlarının müdaxiləsi və davamlı mövcudluğu olmadan ümumiyyətlə mövcud olmazdı. Bosniya və Kosovo belə ölkələrə misaldır. 1990-cı illərdə Amerikanın Balkanlara müdaxiləsi Serbiyanın və nisbətən Xorvatiyanın Bosniya və Kosovonu işğal etməsinə və inteqrasiyasına mane oldu.

Belqrad Yuqoslaviyanın paytaxtı olanda ölkə müstəqil, neytral hərbi güc kimi çıxış edirdi. Josip Broz Titonun rəhbərliyi altında ölkə hətta digər dövlətlərin himayədarı kimi etibarlı idi. Titonun Yuqoslaviyası Qoşulmama Hərəkatının əsas təşkilatçısı idi və 1950-ci illərdə Əlcəzair Milli Azadlıq Cəbhəsi və Efiopiya hökuməti kimi anti-müstəmləkəçi oyunçuları silahla təmin etdi. İndi Belqrad sadəcə Serbiyanın paytaxtıdır. Xorvatiya və Sloveniya kimi digər keçmiş Yuqoslaviya respublikaları tam hərbi cəhətdən NATO-ya inteqrasiya olunub, Bosniya və Makedoniya kimi digərləri isə bu yolda irəliləyir. Monteneqro və Kosovo əvvəllər Serbiya Yuqoslaviya Respublikasının bir hissəsi idi, lakin Monteneqro Serbiyadan ayrılaraq NATO-ya qoşuldu, Kosovo isə müstəqilliyini elan etdi və hazırda ABŞ ordusuna ev sahibliyi edir.

Bəzi kiçik ölkələr varlıqlarını ABŞ-a borcludurlar. Bunun digər tərəfi odur ki, Birləşmiş Ştatların hərbi qüdrəti hərbi güclərin parçalanmasını və təcrid olunmasını təmin edib. Potensial müstəqil hərbi gücü, xüsusən də öz təsir dairəsində parçalamaq və zərərsizləşdirmək ABŞ-ın hətta Rusiyaya qarşı tətbiq etdiyi strategiyadır. Keçmiş Sovet respublikalarında ABŞ-ın dəstəklədiyi “rəngli inqilablar” daha öncə Rusiyaya qoşulmuş dövlətləri Amerikanın təsir dairəsinə uğurla gətirdi. Hazırda Rusiya Gürcüstan və Ukraynada öz hərbi əməliyyatları ilə Amerikanın sferasını genişləndirmək cəhdini pozmağa çalışır.

“Pax Romana” Aralıq dənizində nisbi sülh dövrü təmin etmişdi. Bölgədə Roma İmperiyası üstünlük təşkil edirdi, onun məğlubedilməz orduları təxminən iki əsr ərzində öz əraziləri və ondan asılı dövlətlər daxilində yaranan münaqişələri yatırtdı. Eynilə, hazırkı Avropa sülhü Avropa İttifaqı kimi ümumavropa qurumlarının yox, “Pax Americana”nın əsas nəticəsidir.