Ukrayna müharibəsinin asimmetrik üzü – Qara dəniz ticarət gəmiləri də hədəfdədir

Putinin “xüsusi hərbi əməliyyatı” Rusiyanın öz Qara dəniz ticarətinə də təsir edib. Rusiya Dəniz Limanları Assosiasiyasının məlumatına görə, 2021-ci ildə Rusiya dəniz limanlarının yük dövriyyəsi 835,2 milyon ton, Azov-Qara dəniz hövzəsi isə 256,8 milyon ton olmaqla ümumi yükün 30 faizini təşkil edib. Ən böyük daşıma limanı olan Novorossiyskdən 142,8 milyon ton yük daşınıb. Lakin Kənd Təsərrüfatı Bazarının Tədqiqatları İnstitutunun direktoru Dmitri Rılkonun sözlərinə görə, müharibə Qara dənizə daxil olan ticarət gəmilərinin sığorta haqlarını iki dəfə artırıb və çox güman ki, taxıl ehtiyatlarının satıla bilməməsi ilə nəticələnəcək. Gəmi sahibləri yüksək riskli ərazilərə daxil olarkən illik müharibə riski sığortası, habelə gəminin dəyərinə uyğun olaraq əlavə yeddi günlük vəsait ödəyirlər. Sığortası olmayan gəmilər limanlara girə bilmir, bu da naviqasiyanı çətinləşdirir.

Hərbi əməliyyatlar, həmçinin Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatına (NATO) üzv olan Rumıniya və Bolqarıstanın sahil terminalları vasitəsilə gündə təxminən 200.000 barel xam neft alan enerji idxalını dayandırıb. Bu həcmlər əsasən Şərqi Qara dənizdən - Novorossiysk limanlarından (Rusiya və Qazaxıstan istehsalı) və Gürcüstanın Supsa limanlarından (Azərbaycan istehsalı) daxil olur və Türkiyə boğazları vasitəsilə Aralıq dənizindən əlavə yüklərlə tamamlanır.

Putinin rəsmi olaraq müharibə elan etmək əvəzinə Ukraynaya qarşı hərbi hücumunu qəsdən “xüsusi hərbi əməliyyat” adlandırması, beynəlxalq hüquqa əsasən elan edilmiş müharibə zonasında fəaliyyət göstərməklə bağlı Qara dəniz dəniz ticarətini qeyri-müəyyən vəziyyətə salıb. Rusiya hökuməti hələlik Ukrayna sahillərinin rəsmi dəniz blokadasını elan etməyib, lakin onun hərəkətləri birbaşa xarici gəmiçiliyi təhdid edir. Böyük Britaniya Müdafiə Nazirliyi belə bir qənaətə gəlib ki, Rusiyanın Qara Dəniz Donanması Ukraynanın sahil xəttini effektiv şəkildə mühasirəyə alır, Ukraynanın buğda ixracını dayandırır və humanitar yardımın dəniz yolu ilə çatdırılmasına mane olur. Fevralın 24-dən bəri 4 xarici yük gəmisi zədələnib və ya batıb. Müharibə başlayandan bu günədək 3 Panama bayraqlı gəmi Rusiyanın raket hücumlarına məruz qalıb.

Ukrayna Dövlət Dəniz və Çay Nəqliyyatı Xidməti martın 12-də bildirib ki, xarici bayraqlı 94 gəmidə olan yüzlərlə dənizçi Ukraynanın Qara dəniz və Azov dənizinin ərazi sularında atəş xəttində qalıb. Bir həftə əvvəl Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq Dəniz Təşkilatı (IMO) 2000 beynəlxalq dənizçinin potensial təsirə məruz qaldığını təxmin edib.

NATO-nun Gəmiçilik Mərkəzi Odessa körfəzi ətrafında artan hərbi əməliyyatların səviyyəsi ilə bağlı xüsusi narahatlığını ifadə edib. Təşkilat “Şimal-Qərbi Qara dəniz bölgəsində Mülki Gəmiçiliyə girov ziyanı və ya birbaşa zərbələr riskinin Çox Yüksək hesab edildiyi” barədə xəbərdarlıq edib. IMO və Beynəlxalq Gəmiçilik Palatası yükgöndərənlərin müharibə zonasından çıxmasına icazə vermək üçün “mavi təhlükəsiz dəniz dəhlizləri” yaratmağa çağırıb.

Qara dənizdəki dənizçilər artıq yeni təhlükə ilə üzləşirlər, söhbət dəniz minalarından gedir. 1905-ci il Rus-Yapon müharibəsindən sonra dəniz minaları adi hala çevrilib, lakin onların istifadəsinin artması və yaratdıqları təhlükə ölkələri 1907-ci il Haaqa Konvensiyasının VIII Maddəsində təsbit olunmuş hüquqi məhdudiyyətləri qəbul etməyə məcbur etdi. Bu qaydalar üzən minaların istifadəsini qadağan edir.

Martın 19-da Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidməti (FSB) press-relizdə bildirib ki, Ukrayna Hərbi Dəniz Qüvvələrinin Odessa, Oçakov, Çernomorsk və Yujnı şəhərlərini müdafiə etmək üçün yerləşdirdiyi təxminən 420 köhnəlmiş minadan ibarət minalanmış sahələr fırtınalar nəticəsində ciddi ziyan görüb və ola bilər ki, onlar Bosfora doğru cənuba sürüklənir. Ukrayna Dəniz Administrasiyasının rəis müavini Viktor Vişnov Rusiyanın iddialarını qəti şəkildə rədd edib: “Bu, Rusiya tərəfinin tam dezinformasiyasıdır. Bu, Qara dənizin bu sektorlarının “mina təhlükəsi” adı altında bağlanmasına haqq qazandırmaq üçün edilib”.

Türkiyə regional müttəfiqləri olan Rumıniya və Bolqarıstanla birlikdə son bir neçə həftə ərzində Bosfor boğazında və ya yaxınlığında bir neçə üzən mina aşkar edərək zərərsizləşdirib, sonuncu belə hadisə aprelin 6-da baş verib. Rusiya tərəfi, görünür, Türkiyəyə gələn bu cür dəniz minaları barədə məlumat verməyib. Mina təhlükəsinin reallığı nə olursa-olsun, bu, Qara dəniz taxıl ixracını pozmaqla, daha əvvəllər inkişaf edən dəniz ticarətini iflic vəziyyətinə salan münaqişəyə daha bir mürəkkəblik əlavə edir.

Qara dənizin digər sahilyanı ölkələrinin gələcəyinə gəlincə, şimal-qərbdə münaqişə Moldovanın dəniz və Ukrayna quru dəhlizləri vasitəsilə normal idxal kanallarını kəsərək Rusiya, Belarus və Ukraynaya ixracı pozub. Bu, ölkəni artan qiymətlər və enerji defisitləri ilə ağırlaşan daha bahalı alternativ yollardan və təchizatçılardan istifadə etməyə məcbur edir.

Mövcud hərbi əməliyyatlardan əsasən təsirlənməyən bir neçə gəmi kanallarından biri Rusiyanın Xəzər və Qara dənizi birləşdirən 63 mil uzunluğundakı Volqa-Don kanalıdır. Bununla belə, onun bəzi yerlərdə 12 fut olan dayazlığı daha böyük gəmilərin tranzitinə mane olur. Martın 22-də kanal operatoru “FSUE Rosmorport” kanalı 14,7 fut dərinliyə çatdırmaq üçün dibdərinləşdirmə əməliyyatları aparıldığını bildirib.

Həmçinin indiyə qədər ən pis vəziyyət Gürcüstanda yaranıb. Yanvarın 31-də Gürcüstan tərəfi “Pace Group” və Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Maliyyə Korporasiyası (DFC) arasında birgə müəssisə olan 93 milyon dollar dəyərindəki yeni Poti dəniz limanının açılışını elan etməklə özünün Qərb yönümlü xarici siyasətini vurğuladı. Səlahiyyətlilər Potidə 200 nəfərin çalışacağını və nəticədə ildə 50 milyon ton yük daşınacağını gözləyirlər. Gürcüstanın dəniz limanlarından istifadəyə xarici maraq cari Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan bəri əsasən Avropa və Çin yük tədarükçülərindən 250 faiz artıb.

Kremlin Kiyevi bir-iki günə ələ keçirmək ümidi qısa müddətdə ağır nəticəsiz müharibəyə çevrilir. Birbaşa döyüşən tərəflərdən başqa, müharibə bütün digər Qara dəniz ölkələrinin dəniz ticarətinə təsir edərək iflic edib. Türkiyədən Şimali Afrikaya qədər “Avropanın çörək səbəti” adlandırılan taxıl ixracından asılı olan ölkələr üçün münaqişə nə qədər tez yekunlaşsa, bir o qədər yaxşıdır.