Müharibə yalnız atəş açmaqla aparılmır: Hibrid Müharibə

Soyuq müharibənin qayıtması

1991-ci ilin dekabrında Sovet İttifaqının dağılması II Dünya Müharibəsindən sonra dünya nizamının simvolu olan Soyuq Müharibəyə son qoydu. 2000-ci illərin əvvəllərində gərgin atmosferinin mövcudluğuna davam etdiyinə baxmayaraq, Soyuq Müharibənin tədricən azaldığı düşünülürdü. Tədricən, keçmiş SSRİ-Varşava İttifaqının dağılmasına baxmayaraq, Rusiya hazırda həqiqətən “qızğın” mərhələdə olan Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO) ilə münasibətlərini gərginləşdirdi. Bundan əlavə, bütün qurulmuş dünya düzəni təhdid edilir. 2014-cü ildən bəri, indi dünyanın demək olar ki, yarısının qoşulduğu ABŞ və Qərb Rusiyaya qarşı ciddi sanksiyalar tətbiq etdi. Rusiyanın beynəlxalq təcrid olunması sanksiyalar üzündən dərinləşərsə, Moskvanın Çin ilə münasibətlərini gücləndirməkdən başqa yolu qalmayacaq. Bununla birlikdə, Rusiya-Çin münasibətləri tam aydın deyil, hətta buna “boşanmadan rahat bir evlilik” demək olar. Bu ölkələr xarici siyasət strategiyasında, xüsusən də ABŞ-ın ambisiyalarına qarşı çıxmaqda və “çoxqütblü dünya” uğrunda birləşmiş olsa da, regional hegemonluq məsələsində aralarında rəqabət var. Ümumiyyətlə, iki ölkə arasında tam qarşılıqlı etibar yoxdur.

ABŞ, Rusiya və Çinin siyasəti

Bununla birlikdə, Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü və Rusiyanın Avrasiya İqtisadi Birliyi proqramı kimi “meqa layihələrində” Çinin Rusiya ilə əməkdaşlığı bölgəyə böyük təsir göstərir və aralarındakı hərbi-texniki qarşılıqlı təsir Yer kürəsini əhatə etməklə bütün dünyaya tutqun bir kölgə salır. Bu şəraitdə, 2019-cu ilin avqust ayında Soyuq Müharibənin bitməsini simvolizə edən “Orta Mənzilli Nüvə Qüvvələri (INF)” müqaviləsinin müddəti başa çatıb. Yeganə “Strateji Silahlar haqqında START-3” nüvə tərksilah nüqaviləsinin 5 fevral 2021-ci il tarixində müddətinin bitməsinə baxmayaraq, ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp müqavilənin müddətinin uzadılmasından imtina etmişdi.

Ancaq yaxşı xəbər budur ki, ABŞ-ın yeni prezidenti Co Bayden Trampın siyasət xəttini əsaslı şəkildə dəyişdirdi, iki böyük nüvə gücü olan ABŞ və Rusiya Strateji Silahların Məhdudlaşdırılması Müqaviləsini daha 5 il uzatmağa dair razılıq əldə edib. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Çinin nüvə silahları da dünyada ən çox narahatlıq doğurur, lakin Çin tərksilah mövzusunda danışıqlar masasına oturmağa hazır deyil.

Prinsipcə ABŞ, Rusiya və Çinin nüvə tərksilahını davam etdirmək üçün kollektiv addımlar atması arzu edilir, lakin hazırda bunu təsəvvür etmək çətindir, buna görə də nüvə silahı olmayan bir dünyaya keçid barədə düşünmək hələ çox uzaqdır. Beləliklə, yeni Soyuq Müharibə mühiti getdikcə şiddətlənir, görünür, qarşısıalınmaz silah yarışları dövrü, Müharibədən sonrakı, ilk Soyuq müharibə mərhələsi kimi, tam gücü ilə geri dönür.

Eyni zamanda, qlobal təhlükəsizlik üçün növbəti bir təhlükə olan hibrid müharibəsi getdikcə artır.

Hibrid müharibə nədir?

Bunlar hərbi təhlükəni və siyasi hədəflərə çatmaq üçün digər vasitələri birləşdirən müharibə metodlarıdır. Hibrid müharibəsi çərçivəsində həm ənənəvi, həm də qeyri-ənənəvi mübarizə vasitələrindən fəal şəkildə istifadə olunur. Hibrid müharibəsində hərbi əməliyyatlara əlavə olaraq siyasət, iqtisadiyyat, diplomatiya, informasiya, o cümlədən təbliğat və psixoloji müharibə, hətta terrorizm və cinayət kimi vasitələrdən istifadə olunur. Ukrayna böhranı dövründə istifadə edilən və beynəlxalq diqqəti cəlb edən hibrid müharibəsi hətta “XXI əsrin müharibəsi” adlandırıldı. Lakin bu metodlar Krım hadisələrindən əvvəl istifadə olunmağa başlamışdı.

2016-cı il ABŞ prezident seçkiləri zamanı dünya ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində olan rusiyalı hakerlərin kiberhücumları uzun müddətdir həyata keçirilirdi. Yumşaq gücün “zərərli versiyası” adlandırıla biləcək bu “kəskin qüvvə” deyilən üsul Rusiya və Çin tərəfindən uzun illərdir istifadə olunur. Kiber hücumları təkcə Rusiya və Çin deyil, bir çox digər ölkələr də həyata keçirirlər. Koronavirus epidemiyası dünyanı silkələdiyi 2020-ci ildə belə, bu ölkələr hibrid müharibə təhlükəsini hiss etməli oldu.

Qarabağda müharibə

Keçən il 27 sentyabrda 1994-cü ildən bəri atəşkəsin hökm sürdüyü, lakin tez-tez qarşıdurmaların olduğu Qarabağ ətrafında Azərbaycanla Ermənistan arasında yenidən hərbi toqquşma baş verdi. Azərbaycan müttəfiqi İsrail və Türkiyənin dəstəyi ilə son nəsil istehsalı olan Pilotsuz Uçuş Aparatlarını (PUA) tətbiq edərək Ermənistan silahlı qüvvələrini təzyiq altına almaqla susdurdu. Bundan əlavə, paralel olaraq, Azərbaycan informasiya müharibəsi, kiberhücumlar, dövlət mediası və sosial şəbəkələr vasitəsilə təbliğat aparırdı. Noyabrın 10-da Ermənistan kapitulyasiya aktını imzaladı. Münaqişə nəticəsində Azərbaycanın qələbəsi, Rusiyanın taktiki qələbəsi və Ermənistanın məğlubiyyəti baş verdi.

Bu qarşıdurmanın əsl qalibi dünyaya silahlarının (Pilotsuz Uçuş Aparatları) gücünü göstərən Türkiyə oldu. Həmçinin Türkiyə Azərbaycan vasitəsilə Orta Asiyaya (Xəzər dənizinin digər sahilinə) etibarlı bir çıxış əldə etmiş oldu. Ümumiyyətlə, Türkiyə Qafqaz bölgəsindəki mövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirdi. Bu münaqişə açıq şəkildə göstərdi ki, müasir şəraitdə “hibrid müharibəsi” metodlarından səmərəli istifadə edə biləcək ziddiyyətli tərəflər düşməni məğlub etmək üçün daha yaxşı şansa malikdirlər.

Müharibə aparmaq üsulları dəyişir, Yaponiya

Beləliklə, dünyanın qarşılaşmalı olduğu təhdidlər getdikcə güclənir, hər bir ölkə sürətlə dəyişən təhlükəsizlik risklərinə cavab verməlidir. 2018-ci ilin dekabrında Yaponiya Hökuməti “Müdafiə Planı”nı və “Orta Müdafiə Planı”nı yenidən nəzərdən keçirdi. Adi qoşun növü - quru, dəniz və hava qüvvələrinə əlavə olaraq, “plan”a kosmik və kiber qoşunlar da əlavə edildi.

Eyni zamanda, “İzumo” adlı yeni bir aviadaşıyıcı gəmisini inşa etmək məsələsi həll edildi, həmçinin ABŞ-dan F-35B döyüş təyyarəsini əldə edilməsi və özünümüdafiə qüvvələrində tətbiqinə dair dəqiq mövqe açıqlandı. Həmin bu təyyarələr birbaşa aviadaşıyıcılara enmə və qalxma prosesini həyata keçirə bilirlər.

Yaponiyanın hərbi strategiyasını nəzərdən keçirməsi əvvəlki yenilənmədən beş il sonra baş vermişdir, baxmayaraq ki, Yaponiya müdafiə qaydaları ümumiyyətlə on ildən bir nəzərdən keçirilirdi. Milli müdafiə proqramı niyə əvvəlki ilə nisbətən beş il öncə birdən-birə düzəliş edildi? Axı, qısa bir müddətdə dünyada təhlükəsizlik vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdi.

Yaponiyanın yeni müdafiə planında “Çinin hərbi gücünün daha da güclənməsi səbəbindən güc nisbətindəki dəyişikliklərin sürətləndiyi, çətinləşdiyi və mövcud dünya düzəninə dair qeyri-müəyyənliyin artdığı” vurğulanır. ABŞ-ın nisbi zəifləməsi kontekstində Çin hərbi potensialının toplanması ciddi geosiyasi dəyişikliklərə səbəb olur. Yüksək texnologiyanın sürətli inkişafı ilə tərəflər arasında xarici məkanda, kiber məkanda, elektron müharibədə və elektromaqnit silahlarında mübarizə getdikcə daha əhəmiyyətli hal alır. Belə bir şey əvvəllər heç olmamışdı. Bu gün bu cür hərəkətlər yalnız müharibə zamanı deyil, sülh dövründə də həyata keçirilir. Bütün bunlar “hibrid müharibələrinin” əhəmiyyət potensialını artırır.

Yaponiyanın müdafiə strategiyasının nəzərdən keçirilməsinin təşəbbüskarlarından biri olan keçmiş Müdafiə naziri İtsunori Onodera Şimali Koreyanın nüvə raket potensialını əhəmiyyətli dərəcədə artırdığını və Krımın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra müharibə tərzinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyini vurğulamışdı. Müharibələrin aparılması qaydalarındakı dəyişiklik “hibrid müharibəsi” təhlükəsinin artdığını göstərir. Dünya, ABŞ, Rusiya və Çin arasındakı silah yarışından narahatdır.

Xarici siyasət və Hibrid müharibə

Müasir Rusiya, dördüncü böyük hərbi büdcəsi ilə dünyanın aparıcı hərbi güclərindən biri olmasına baxmayaraq, ABŞ-dan çox geri qalır. Stokholm Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) məlumatlarına görə, 2019-cu ildə Rusiya və ABŞ hərbi xərcləri müvafiq olaraq 65,1 və 731,8 milyard dollar təşkil edib. Bundan əlavə, Rusiya ən müasir nüvə silahlarının inkişafında dünya lideri olsa da, adi silahların səviyyəsi o qədər də yüksək qiymətləndirilmir (yeri gəlmişkən, 2020-ci il 2 iyun tarixində Prezident Putinin “Rusiya Federasiyasının nüvə məhdudlaşdırması sahəsində dövlət siyasətinin əsasları” haqqında imzaladığı fərmanda bildirilir ki, Rusiya ona qarşı adi silahlarla hücum halında nüvə silahı ilə cavab verə bilər). Deməli, Rusiyanın hərbi gücü müstəsna olmaqdan çox uzaqdır. Bu fonda Rusiya “başqa bir atəş olmadan heç bir yerə atəş aça bilməyən” bir ölkə olaraq qəbul edilir. İndi də, əslində, Rusiyanın xarici siyasəti elə şəkildə formalaşdırılır ki, hibrid müharibəsi metodları Rusiya üçün strateji əhəmiyyətə malik ölkələrə təsir göstərməyin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilir. Başqa sözlə, “hibrid müharibə” müasir rus diplomatiyasını və hərbi imkanlarını dəstəkləyən bir strategiyadır.

Diplomatiyasın elementləri çox müxtəlif olsa da, bunlar yalnız Klauzevitsin məlum “müharibə mahiyyət etibarilə başqa yollarla siyasətin davamıdır” ifadəsini təsdiqləyir. Başqa sözlə, hibrid müharibəsi aparma prinsipləri və metodlarını anlamaq, ölkələrin ümumi təhlükəsizlik məsələlərini və xüsusən də qlobal güclər istiqamətində siyasətini nəzərə alması üçün vacibdir.