Texnoloji qarışıqlıq? – ABŞ-Çin münasibətlərində Süni Zəka

Sənəd SZ texnologiyasının sürətlə irəlilədiyini və ABŞ-ın milli təhlükəsizliyi üçün artan risklər yarada biləcəyini vurğulayır, orada eyni zamanda Çin əqli mülkiyyətin oğurlanması və “kiber effektiv iqtisadi müharibə” yolu ilə “[ABŞ] innovasiyalarından ədalətsiz şəkildə istifadə etməyə” çalışan “strateji rəqib” kimi xarakterizə edilir. Eyni zamanda, ABŞ və Çin gələcək münaqişənin xarakterini dəyişdirmək potensialını dərk edərək süni zəkanın hərbi tətbiqlərini həyata keçirirlər.

Pekin və Vaşinqton SZ sahəsində beynəlxalq rəqabətə daxil olsa da, ABŞ və Çin texnologiya sektorları həmişəkindən daha çox qarışıb, rəqabət aparır və bəzən əməkdaşlıq edir. Belə investisiyaların riskləri ilə bağlı narahatlıqlar artsa da, ABŞ-da Çin texnoloji sərmayələrinin və Çində ABŞ-ın texnoloji investisiyalarının yüksək və artan səviyyələri var. Həqiqətən, 2012-ci ildən 2017-ci ilin ortalarına qədər Çində yerləşən investorlar ABŞ texnologiya şirkətlərini 641 müxtəlif sövdələşmələr üzrə 19 milyard dollar dəyərində maliyyələşdiriblər, o cümlədən SZ, robototexnika və genişləndirilmiş və ya virtual reallığa xüsusi diqqət yetirilib. Getdikcə ABŞ investorları da Çinin SZ müəssisələrinə sərmayə qoyurlar. Məsələn, SZ ilə işləyən “Toutiao” xəbər aqreqatorunu istehsal edən Çinin “ByteDance” startapı ABŞ-ın tanınmış özəl kapital şirkətlərinin dəstəyi ilə 3,1 milyard dollar toplayıb. “Baidu”, “Tencent”, “Huawei” (hazırda sıxışdırılsa belə), “iFlytek” və “SenseTime” daxil olmaqla iri Çin şirkətləri ABŞ-da SZ laboratoriyaları və tədqiqat tərəfdaşlıqları qurub və bir çox aparıcı çinli SZ sahibkarları ABŞ-ın ən yaxşı universitetlərinin məzunlarıdır. Çin texnoloji şirkətləri Silikon Vadisindən ən yaxşı istedadlı şəxsləri cəlb etmək üçün həvəslə çalışsa da, “Google” ən yaxşı SZ istedadlı şəxslərindən və gələcək insan kapitalı potensialından yararlanmaq üçün Çində ilk SZ laboratoriyasını açıb.

Bu cür fəaliyyət ABŞ və Çin innovasiya ekosistemlərini qarşılıqlı fayda üçün inkişaf etdirə bilər, lakin bu qarışıqlıq səviyyəsi Çin dövlət planlarını və prioritetlərini inkişaf etdirmək üçün istifadə edilə bilər və istifadə edilib. Bununla belə, Çin iqtisadi və hərbi rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün SZ-nin inkişafı naminə dövlət tərəfindən idarə olunan gündəliyi irəli sürdükcə milli və hərbi rəqabətin reallığı getdikcə daha aydın görünür. ABŞ və Çin SZ-yə milli yanaşmalarında çox fərqli siyasi iqtisadiyyatlara malikdir. Şübhəsiz ki, ABŞ və Çində SZ sahəsində innovasiyaların yerinin əsasən özəl sektora doğru dəyişdiyi aydındır. Böyük Çin texnoloji şirkətlərinin dinamizmi və artan sayda startaplar Pekinin SZ inqilabı üçün əsas təkan olub.

Çin “innovasiyaya əsaslanan” iqtisadi inkişaf və hərbi modernləşdirmə milli strategiyasını həyata keçirərkən, SZ yüksək səviyyəli prioritet kimi ortaya çıxdı. SZ-yə diqqət yetirən ilk böyük plan 2016-cı ilin may ayında “İnternet Plus” adlı SZ-nin Üç İllik İcra Planı idi. Bu plan, 2018-ci ilə qədər milyardlar dəyərində sənayenin yaradılması ilə yanaşı, SZ üçün əsas infrastruktur və innovasiya platformalarının yaradılması məqsədlərini müəyyən etdi. 2016-cı ilin avqustunda 13-cü Beşillik Milli Elm və Texnologiya İnnovasiya Planı işə salındı, bu, proqrama həm böyük verilənləri, həm də intellektual texnologiyanı daxil edir.

SZ “AlphaGo”nun Çin üçün “Sputnik anı” kimi xarakterizə edilən Li Sedol üzərində qələbəsinə və 2016-cı ilin sonunda ortaya çıxan ABŞ-ın sözügedən gündəmlə bağlı narahatlıqlarına cavab olaraq yüksək səviyyəli prioritet kimi ortaya çıxdı. Yeni Nəsil SZ İnkişaf Planı Çin üçün 2030-cu ilə qədər bu sahədə dünyaya liderlik etmək cəhdini əks etdirir və Pekin bununla “ilk qlobal SZ innovasiya mərkəzi” olmaq üçün “üstünlük” əldə edir. Bu yeni çoxmilyard dollarlıq təşəbbüs beyindən ilham alan neyron şəbəkə arxitekturaları və kvant maşın öyrənməsi də daxil olmaqla, paradiqma dəyişiklikləri ilə nəticələnə biləcək yeni nəsil SZ texnologiyalarında üstünlükləri dəstəkləyəcək. Çinin SZ texnologiyalarında irəliləyişlə bağlı məqsədləri üç mərhələyə bölünür: 2020, 2025 və 2030-cu illər əvvəlcə tempi saxlamaq, sonra “aparıcı səviyyəyə” çatmaq və daha sonra dünyanın “öncül SZ innovasiya mərkəzi” olmaqdır. Plana SZ və digər inkişaf etməkdə olan texnologiyalar, o cümlədən “big data”, bulud hesablamaları, ağıllı istehsal, robototexnika, kvant hesablamaları, kvant rabitəsi və neyroelm arasında sinerji yaratmağa çalışan layihələr daxildir.

Bu iddialı gündəmin trayektoriyası hələ görünməsə də, Çin hökumətinin onun həyata keçirilməsinə yanaşması formalaşmağa başlayır. Yeni Nəsil SZ İnkişaf Planı və onunla əlaqəli ofislər mülki və hərbi qurumlar da daxil olmaqla SZ-nin inkişafı üçün bütün hökumət səylərini təşviq etmək üçün nəzərdə tutulub.

Çin həmçinin koordinasiyaya kömək etmək üçün Yeni Nəsil SZ Strateji Məsləhət Komissiyası yaradıb. Bura yüksək səviyyəli akademiklərlə yanaşı, özəl sektordan olan tanınmış ekspertlər, eləcə də Çin ordusunun üzvləri daxildir.

Gələcəyə baxsaq, Çində SZ inkişafının fərqli bir ölçüsü, hərbi-mülki inteqrasiya gündəliyinə uyğun olaraq mülki və hərbi irəliləyişlər arasında yüksək əlaqə olacaq. Mülki-hərbi inteqrasiya və ya hərbi-mülki birləşmə konsepsiyası yeni olmasa da, indi o, ÇKP-nin Hərbi-Mülki Birləşmənin İnkişafı Komissiyası vasitəsilə inkişaf etdirilmiş milli strategiya səviyyəsinə qaldırılıb. Komissiya 2017-ci ilin əvvəlində Si Cinpinin rəhbərliyi ilə yaradılıb. Təəccüblü deyil ki, Çinin yeni SZ planı bu texnologiyada irəliləyişlərin milli müdafiə üçün asanlıqla istifadə oluna bilməsini təmin etmək üçün hərbi-mülki birləşmə yanaşmasını açıq şəkildə vurğulayır. Bu məqsədə nail olmaq üçün plan hərbi və mülki resursların bölüşdürülməsini təmin etmək üçün elmi tədqiqat institutları, universitetlər, müəssisələr və hərbi sənaye bölmələri arasında əlaqə və koordinasiya tələb edir. Mərkəzi Hərbi-Mülki Füzyon İnkişaf Komissiyasının rəsmi iştirakı Çin Xalq Ordusunun iştirakını və bu milli gündəliyə SZ-nin hərbi tətbiqlərinə diqqətin daxil edilməsini təsdiqləyir.

Şəxsi və dövlət və ya mülki və hərbi səyləri ayırmaq SZ üçün müraciətlərin sayını nəzərə aldıqda çətin ola bilər. Qarışıqlığın bu səviyyəsi bilərəkdən edilir, habelə ABŞ və Çinin “özəl sektorları” arasında əməkdaşlığın dövlət və hətta hərbi məqsədləri dəstəkləmək üçün istifadə oluna biləcəyi ilə bağlı narahatlıq doğurur. Çin öz SZ müəssisələrini yerli potensialı artırmaq üçün yeni strategiyasını həyata keçirməyə təşviq etməkdə davam edir. Bu yanaşma xaricdə tədqiqat və inkişaf mərkəzlərinin yaradılması ilə yanaşı, xaricdə birləşmə və satınalma, səhm investisiyaları və vençur kapitalını əhatə edir. İnvestisiyadan əlavə, bu cür inkubatorlar Çinin innovasiya ekosisteminin inkişafını artırmaq üçün ən yaxşı müəssisələrin “gətirilməsini” təşviq etməyə çalışırlar. Şübhəsiz ki, ABŞ-dakı bütün Çin sərmayəsini dövlət və ya hərbi məqsədlərlə əlaqələndirmək həddən artıq bəsit olardı, lakin riskləri tanımaq və qiymətləndirməmək də eyni dərəcədə problemlidir.

Nəticə

ABŞ və Çin üçün SZ eyni vaxtda əməkdaşlıq və rəqabət sahəsi olaraq qalacaq. Çin dövlət planları və SZ üzrə prioritetləri ABŞ innovasiya ekosisteminin açıqlığından istifadə halları ilə nəticələnən texnoloji qarışıqlığın yenidən qiymətləndirilməsinə təkan verməlidir.

Eyni zamanda, oyun sahəsinin Çindəki ABŞ texnologiya şirkətləri üçün həqiqətən səviyyəli olmadığı aydındır. “Baidu” özünü idarə edən avtomobilləri ABŞ-da sınaqdan keçirməyi planlaşdırsa da, casusluq riskləri ilə bağlı iddia edilən narahatlıqlar səbəbilə ABŞ texnologiya şirkətlərinə Çində bunu etmək qadağan edilib.

Çin iqtisadi dövlət idarəçiliyinin daha yırtıcı aspektləri ilə mübarizə aparmağa çalışarkən, ABŞ üçün açıqlığın, mübadilənin və innovasiya sahəsində əməkdaşlığın davam etdirilməsinin rəqabət üstünlüklərini tanımaq da mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək. Hələlik ABŞ-ın dünyanın hər yerindən yüksək səviyyəli istedadları cəlb etmək qabiliyyəti onun insan kapitalında əsas üstünlüyü saxlaması deməkdir. Strateji rəqabət zahirən gücləndikcə, ABŞ texnoloji rəqabətin yeni dövrünün mürəkkəbliklərini dərk etməli, innovasiyaları dəstəkləyəcək və davam etdirəcək siyasətlərə üstünlük verməlidir.