Hibrid Müharibələrin aparılmasında yeni paraqraf - QAÇQIN BÖHRANI

Bəs hadisələr necə inkişaf etdi, aktorlar hansı məqsədləri güdürlər və daha da önəmlisi, Türkiyə necə bu böhranın bir parçası oldu?

Bu, böhran yeni deyil, bir müddətdir yığılan enerjinjn nəticəsi idi.


Əvvəla, Avropa İttifaqı ilə Belarus hökuməti arasında gərginlik yeni deyil. Belarus lideri Aleksandr Lukaşenkonun 2020-ci ilin avqustunda keçirilən seçkilərdə qalib gəlməsi, Belarusdakı müxalifətin əksəriyyətinin Litvaya sığınması, Avropa liderlərinin Lukaşenkonun legitimliyini tanımaması, Aİ-nin ümummilli etirazlara dəstək verməsi Belarus hakimiyyətini qəzəbləndirib.

Bu, ilk addımlar idi. May ayında müxalif jurnalistin olduğu təyyarəni bomba hədəsi ilə Minskə endirən və həbs edən Belarus hökuməti Aİ tərəfindən təyyarəni qaçırmaqda günahlandırılıb və oan qarşı sanksiyalar tətbiq edilib. Noyabrın əvvəlində Rusiya ilə iqtisadi və sosial sahələrdə əməkdaşlığı ehtiva edən “İttifaq dövləti” sazişi imzalandı. Belarus, həmçinin iyun ayında Avropa İttifaqı (Aİ) ilə readmissiya sazişini dayandırıb. Beləliklə, münasibətlər gərginləşdi.

Bunun bir hissəsi kimi Belarus son aylarda qaçqınlardan Baltikyanı ölkələrə qarşı təzyiq aləti kimi istifadə etməyə başlayıb. Əsasən turist vizaları vasitəsilə Yaxın Şərq və Afrika ölkələrindən köçməyə çalışan insanları gətirən Belarus, qaçqınları xüsusilə 680 km sərhədi olan Litvaya göndərirdi. Bu səbəbdən sərhəd bölgəsində fövqəladə vəziyyət elan etməli olan Litvada 4 minə yaxın qaçqın var. Rəqəmlər nisbətən az olsa da, əvvəlki illərlə müqayisədə bu il Litvaya gələn qaçqınların sayı 2019-cu illə müqayisədə 110, 2020-ci illə müqayisədə 55 dəfə artıb. Digər tərəfdən, Litva hökuməti hibrid müharibə metodunun tətbiq edildiyini bildirərək, Belarusun siyasi və hərbi təhdidlərlə yanaşı qaçqınları da əhatə etdiyini bildirir.


Baltikyanı ölkələrdə növbəti hədəf Polşa

Sonrakı həftələrdə Litva-Belarus sərhədi sakitləşsə də, oxşar problem Polşa-Belarus sərhədində də müşahidə olundu.

Bir müddətdir Polşa-Belarus sərhəd bölgəsindəki düşərgələrdə olan qaçqınlar noyabrın 8-də Avropa İttifaqı sərhədlərini keçmək üçün Bruzgi sərhəd qapısına doğru irəliləmişdilər. Artıq geniş təhlükəsizlik tədbirləri görən Polşa sərhəddəki tikanlı məftilləri keçmək istəyən qaçqınlara qarşı gözyaşardıcı qazdan istifadə edib, hətta psixoloji təzyiq üçün bölgədə helikopterlər də uçurub. Polşa hakimiyyətinin bəyanatı aydındır: “İmmiqrantların ölkəyə daxil olmasına icazə verilməyəcək, gələnlər isə Belarus sərhədinə geri göndəriləcək”.

Ölkə siyasətindən əlavə, Avropa İttifaqının qapısında əsl humanitar faciə var. Normalda soyuq ölkələr adlandırılan Polşa və Belarus sərhəddinə qış gəlib və 10-a yaxın qaçqın soyuqdan həyatını itirib. Qış pisləşdikcə qaçqınların aqibətinin necə olacağı bəlli deyil. Belarus isə sadəcə olaraq “qonaqpərvər” ölkə olduğunu bildirir və qaçqınların Belarusda qalmaq istəmədiklərini, ona görə də Aİ sərhədinə üz tutduqlarını bildirir. Aİ tərəfinin fikrincə, Belarus təkcə qaçqınları həvəsləndirmir, həm də onları Polşa sərhədinə getməyə məcbur edir. Avropa İttifaqı iddia edir ki, Belarus Minskdəki qaçqınları hərbi maşınlarla Polşa sərhədinə buraxaraq hadisələri qızışdırmağa çalışır. Yeganə məlum fakt odur ki, hər iki tərəf məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdən yayınır.


Böhran böyüdükcə NATO, ABŞ və Aİ ölkələrindən mesajlar kəskinləşdi. Lukaşenkonun hibrid müharibə üsulu ilə Aİ-ni qorxutmağa çalışdığı, lakin Aİ-nin bu şantajı qəbul etməyəcəyi bildirilib. İngiltərə Baş Qərargah rəisi Nik Karter bildirdi ki, Rusiya ilə müharibəyə hazır olmaq lazımdır. Aİ bu məsələdə Aİ və NATO sərhədlərini qoruyan Polşanın yanında olduğunu bəyan edib. Lakin Aİ-Polşa münasibətləri çox çətin dövr yaşayırdı. Son hadisələrdən düz iki həftə əvvəl Aİ-nin ən yüksək məhkəməsi olan Ədalət Məhkəməsi müstəqil hakimləri cəzalandırmaq üçün yaradılmış Konstitusiya Məhkəməsinin İntizam Kollegiyasını bağlamadığı üçün Polşanı hər gün bir milyon avro cərimələmişdi. Polşa bunu Avropanın “şantajı” kimi qiymətləndirdi, hətta Polşanın Aİ-dən çıxması mənasını verən “Polexit”dən danışdı. 11 oktyabr Polşanın Müstəqillik Günündə Almaniya bayraqları küçələrdə yandırıldı. Görünür, qaçqın böhranı hələlik Aİ ilə Polşa arasında soyuq küləkləri sakitləşdirib.

Diplomatiya hələ də aktivdir

Polşa-Belarus sərhədindəki miqrant böhranı Brüssellə Moskvanı da üz-üzə qoydu. Polşa və Aİ baş verənlərin Rusiyanın dəstəyi ilə edildiyini, hətta qaçqınların kütləvi şəkildə Rusiya aviaşirkəti tərəfindən sərhədə gətirildiyini, bu səbəbdən iki ölkəyə daha çox sanksiyaların tətbiq oluna biləcəyini bəyan ediblər. Buna cavab olaraq Rusiya Belarusla sərhəddə təlimlər keçirdi. O, iki döyüş təyyarəsi göndərdi, iddiaları qəti şəkildə rədd etdi və bildirdi ki, gərginliyi artırmağa yox, azaltmağa çalışır. Polşa ilə münaqişənin əvvəllər də baş verə biləcəyini deyən Lukaşenko qaçqın böhranından çıxmaq üçün Belarusun “nüvə bombardmançılarına” ehtiyacı olduğunu, böhranı Avropanın yaratdığını bildirib və bu cümlələri səsləndirib: “Polşa liderlərinə, litvalılara və başqalarına məsləhət görürəm ki, danışmazdan əvvəl düşünün. Biz Avropanı isidirik və onlar bizi hədələyirlər. Qazın verilişini dayandırsaq nə olacaq?”


Hədələyici bəyanatlara baxmayaraq, ən azı regionda diplomatiya hələ də davam edir. Böhran dərinləşəndən sonra Almaniyanın sabiq kansleri Angela Merkel ilk olaraq Putinlə görüşdü, lakin görüşdən konstruktiv nəticə əldə olunmadı. Avqust ayında Aİ İraq səlahiyyətlilərindən Belarusa bütün uçuşları qadağan etməyi xahiş etdi, Bağdad administrasiyası bunu məhdud müddətə etməyə razılaşdı. Merkel-Putin görüşündən sonra Aİ İraqı inandırdı ki, Belarusda olan və ölkələrinə qayıtmaq istəyən iraqlılar Bağdada qaytarılacaq. Lakin qaçqınların əksəriyyəti nəyin bahasına olursa-olsun Avropa İttifaqına keçmək istədikləri üçün böhran səngimədi.

Bu arada Baltikyanı ölkələr prosesdə birgə hərəkət edəcəklərini açıqlayıb və Aİ-dən Belarusa qarşı sanksiyaları artırmağı və lazım gələrsə, əlaqələrin tamamilə kəsilməsini tələb ediblər. Lakin bunun nə dərəcədə mümkün olacağı böyük sual altındadır, çünki Belarusun ticarət yollarını və təbii qaz idxalını dayandırmaq Aİ-nin şimaldan demək olar ki, heç nə almayacağı deməkdir. Alternativ marşrut olan Ukraynadan keçmək mümkün deyil, çünki Rusiyaya yollar bağlıdır və 100 minə yaxın rus əsgəri Ukrayna sərhədində yerləşir. Baltikyanı ölkələrdən heç bir yol keçmir. Yəni iki aktor bir-biri ilə qanlı bıçaq olsalar da, həm də bir-birindən asılıdırlar.

Gərginlik artdıqca əvvəlcə iki min olan qaçqınların sayı artmaqda davam edir. Unudulmaması lazım olan bir məsələ var, Belarusun Aİ-yə qaçqın ixrac etməyə çalışdığı düşünülsə də, Belarus da müəyyən baxımdan qaçqın böhranı yaşayır. 8,5 milyon əhalisi olan Belarusda 15-20 min arasında immiqrantın olduğu təxmin edilir. Bundan əlavə, Belarus artıq aralıq sərhəddə qaçqınları qəbul etmir, yəni qaçqınlar tamamilə böyük siyasi düyündə ilişib qalıblar.


Diplomatiyanın son mərhələsində Belarus seçkilərindən sonra ilk dəfə belə bir vəziyyət yaranıb. Merkel Lukaşenko ilə telefon əlaqəsi saxlayıb və vəziyyətin həll edilməsini istəyib. Beləliklə, Merkel Belarusda keçən ilki seçkilərdən sonra Lukaşenko ilə görüşən ilk Aİ lideri oldu. Belarus televiziyaları bunu “Aİ bizim qarşımızda diz çökməyə başlayıb” şərhi ilə açıqlayıb.

Böhranda Türkiyənin adı niyə hallanır?

Böhranın əvvəlindən Avropa İttifaqı Polşa sərhədinə göndərilən qaçqınların “bir neçə ölkənin işi” olduğunu müdafiə edirdi. İlk olaraq Belarus və Rusiya günahlandırılsa da, Türkiyə də Avropa liderləri arasında müzakirə edilən ölkəyə çevrildi.

Bu sahədə Türkiyənin Rusiya ilə birgə çalışdığı iddia edilib, ilk növbədə Rusiya və Belarus hava yolları başda olmaqla, Türk Hava Yollarına qarşı sanksiyaların tətbiqi ilə bağlı təkliflər irəli sürülüb. Türk Hava Yolları isə ilk gündən bu iddiaları təkzib edib.

İraq, Suriya və Yəmən vətəndaşlarının Türk Hava Yolları vasitəsilə Belarusa getməsinə qadağa qoyub. Aİ bu qərara görə minnətdarlığını bildirib və qeyd edib ki, digər aviaşirkətlər Türkiyəni nümunə götürməlidir. Suriyada yerləşən “Cham Wings” aviaşirkəti də Dəməşq-Belarus uçuşlarını dayandırıb.


Böhran Türkiyə üçün hələlik bitmiş kimi görünsə də, Aİ-Rusiya münasibətlərində yeni neqativlik və hesablaşma kimi əks olunmağa davam edir. Əslində, məsələ Almaniyanın Rusiyanın Arktika regionundan Baltik dənizinin altından Almaniyaya təbii qaz daşıyacaq və Almaniyanın Rusiyadan alacağı qazın həcmini iki dəfə artıracaq “Şimal axını-2” layihəsini faktiki olaraq dayandırması ilə bağlı idi.

Rəsmi açıqlamaya görə, Almaniyanın enerji bazarı tənzimləyicisi noyabrın 16-da lisenziyalaşdırma prosesini dayandırıb və bəyan edib ki, boru kəməri layihəsinin icraçı şirkəti təxminən 10 milyard avro dəyərində olan layihəyə lisenziya verməzdən əvvəl Almaniya qanunlarına əməl etməlidir. Bu addım Avropada təbii qaz qiymətlərini 17% artırdı.

Ukrayna, Polşa və Baltikyanı ölkələrin əvvəldən əleyhinə olduğu “Şimal axını” layihəsindən Almaniyanın imtina etməsini istəyən ölkələr arasında Polşa da var idi. Polşa Baş naziri Mateusz Moraviecki layihəni qaçqın böhranı ilə əlaqələndirərək bildirib ki, əgər Almaniya sülh üçün çalışmaq istəyirsə, layihəni dayandırmalıdır. Polşa Baş nazirinin sözlərinə görə, Rusiya “Şimal axını 2”dən əldə olunan pulları artırmaq və qaçqın böhranı kimi sahələrdə istifadə etməkdə davam edəcək.

10 milyard avroya başa gələn və bu il istifadəyə verilməsi gözlənilən “Şimal axını-2” layihəsinin dayandırılması Avropa İttifaqının Moskva qarşısında müqavimətinin ən böyük göstəricisidir. “Brexit”dən sonra sarsılmağa davam edən İttifaq bu dəfə inadla hərəkət edə bilər, ən azından özünü xarici dünyaya güclü göstərmək üçün.