Anormal hava hadisələri niyə artıb? – STRATEJİ BAXIŞ

Atmosferin həddindən artıq istiləşməsi

Son 150 ildə kömür, neft və təbii qaz istehlakının artması səbəbindən atmosferə çoxlu karbon qazı buraxmışıq və bu, atmosferin temperaturunu təxminən 1,5 dərəcə yüksəldib. 1,5 dərəcə artım bəziləriniz üçün kiçik görünsə də, Buz dövründə, bəşəriyyət əkinçiliklə məşğul olmağa başlamazdan əvvəl Yer kürəsi cəmi 6 dərəcə soyuq idi. Yəni 6 dərəcə azalma Yer kürəsini Buz dövrünə qərq etmək üçün kifayətdir. 1,5 dərəcə artım dünyanı cəhənnəmə çevirməsə də, bizim öyrəşdiyimiz təbiətdəki bir çox tarazlığı asanlıqla poza bilər.

Bu tarazlıqların ən əhəmiyyətlilərindən olan orta temperatur və yağıntılardakı dəyişikliklərin xaricində, temperatur və yağıntılardakı anormal hadisələrin artması həyat nizamımızı asanlıqla dəyişə bilər. Atmosferdə baş verən anormal hadisələrin sayının, şiddətinin, tezliyinin və sahələrinin artmasının ən mühüm səbəbi atmosferi yavaş-yavaş istiləşdirməyimizdir. İçərisinə soyuq su tökərək, odun üzərinə qoyduğumuz qazanda bişirməyə başladığımız məhsullar əvvəlcə sakit qalsalar da, temperatur artdıqca gözlənilməz şəkildə hərəkət etməyə başlayırlar.

Eyni şey bütün atmosferə də aiddir. Atmosferin orta temperaturu öyrəşdiyimiz dəyərlər daxilində olarkən, sakit keçən günlər qazanda olduğu kimi orta temperatur artmağa başlayanda daha maraqlı hadisələrin şahidi olmağa başlayır. Yağıntıların və tufanların intensivliyi təkcə artmır, həm də onların proqnozlaşdırılması çətinləşir. Yenə qazanda olduğu kimi, mühit soyumağa başlayana qədər bu fəaliyyət azalmır. Qazan nümunəsindən çox istifadə etmişik, amma atmosferin vəziyyəti əslində qazandan fərqli deyil. Hər gün atmosferə daha çox karbon qazı buraxırıq. Daha sonra qısa müddətdən sonra atmosferdə ekstremal hava hadisələrinin azalaraq normala dönəcəyini gözləyirik.

Qazandakı suyun qaynamasını dayandırmağın yolu qazanın altındakı odu söndürmək olduğu kimi, atmosferdə yaşadığımız anormal şəraiti də dayandırmağın yeganə yolu kömür, neft və təbii qaz yandıraraq karbon qazını buraxmağı dayandırmaqdır. Əks halda, hazırda yaşadığımız anomal hava hadisələri daha da kəskinləşəcək.

Nizamsız, güclü yağışlar və quraqlıq təhlükəsi

Dünyanın əksər yerlərində son illərdə artan nizamsız və güclü yağışların ən mühüm səbəbi iqlim dəyişikliyi səbəbindən atmosferin həddindən artıq istiləşməsidir. Təbii ki, yağıntının bu dəyişməsi yer üzündə bərabər paylanmır. Bəzi bölgələrdə bu dəyişikliklərin şiddəti digər yerlərə nisbətən xeyli böyükdür. Aralıq dənizi hövzəsi bu kəskin dəyişikliklərdən ən çox zərər görəcək yerlərdən biridir. Bu bölgədə gözlənilən uzun və şiddətli quraqlıqlardan sonra qəfil və güclü yağışlar yağacaq. Uzun müddət davam edən şiddətli quraqlıqlar ilk növbədə torpağın nəm itirməsinə səbəb olur. Quru torpaqda həyat uzun müddət yaşaya bilməz.

Quru olan və artıq karbon tərkibi azalmış torpaq üzərinə düşən yağıntıları udub aşağı təbəqələrə ötürə bilmir, bu da yağıntının torpağa hopmadan dərhal axmağa başlamasına səbəb olur. Sürətlə axan yağış suları təbiətə çox fayda vermədən dərələrə, çaylara, daha sonra dənizə çatır. Təbii ki, bu, bir çox cəhətləri olan problemin ən sadə izahıdır. Bu problem son illərdə artan əhali təzyiqi və planlaşdırılmamış urbanizasiyanın təsiri ilə ağırlaşdıqda, əksər yerlərdə həll oluna bilən problem fəlakətə çevrilir.

Problemin digər tərəfi quraqlıqdır. Bununla belə, quraqlıq həddindən artıq yağışdan fərqli olaraq qiymətləndirilməlidir. Həddindən artıq yağışa qarşı alınacaq tədbirlər hərtərəfli və uzunmüddətli araşdırmalar tələb edir. Məsələn, İstanbul kimi bir şəhərə yağan yağışı toplayaraq, istifadəyə vermək çox böyük bir infrastruktur layihəsidir. Bənzər problem digər şəhərlərin əksəriyyətinə də aiddir. Bu yağıntıların can itkisinə səbəb olmaması məsələsi çox asan həll olunsa da, ziyana səbəb olacaq bir axını faydaya çevirmək çətindir. Ona görə də regionun əksər bölgələrində nə qədər yağıntı olsa da, bu yağıntı lazım olan su ehtiyatlarını artırmır.

Bunun bir neçə əsas səbəbi var. Əvvəla, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qurumuş və üzvi maddələri azalmış torpaq suyu udub asanlıqla aşağı təbəqələrə keçirə bilməz. Bunun üçün güclü yağış deyil, daha az intensiv, lakin daha uzun müddətli yağış tələb olunur. Əslində, bu tərifə ən uyğun gələn yağıntı növü qardır. Qar tez yağıb toplana bilsə də, onun əriyib axına çevrilməsi uzun müddət tələb edir və bu müddət ərzində torpağın nəmini daimi olaraq yeniləyir. Lakin son illər bölgələrin əksəriyyətində yağıntıların qardan çox yağışa çevrilməsi bu problemi xeyli artırır. Yalnız yağışla qidalanan torpaqlar yay gəlmədən qurumağa meyl edir və bu tez quruyan torpaqlar üçün həddindən artıq yağışla gələn suyu saxlamaq çətinləşir.

Amma bundan başqa iki böyük problem var. Bunlardan birincisi əkinçilikdə şüursuz suvarmadır. Şirin suyun təxminən dörddə üçü kənd təsərrüfatının suvarılması üçün istifadə olunur. Kənd təsərrüfatında suvarmada istifadə olunan bu suyun dörddə üçü sel şəklində suvarma formasında istifadə olunur. Sel şəklində suvarma həm də torpağın strukturuna xələl gətirir və suyun israfına səbəb olur. Ona görə də hər kəsin, xüsusən də kənd təsərrüfatının ən mühüm vəzifəsi suyun qayğısına qalmaqla onu qorumaqdır.

Yaşadığımız iqlim böhranı müvəqqəti deyil və daha da pisləşəcək. Bu dəyişikliklə birlikdə quraqlıq və həddindən artıq yağış da artacaq. Bu səbəbdən su siyasəti regionun prioritet istiqamətlərindən biri olmalıdır.