“ABŞ-dan sonrakı regional sistemin əsasları” və Vaşinqton-Pekin toqquşması – STRATEJİ BAXIŞ

ABŞ prezidenti Co Baydenin ötən il Yaxın Şərqə səfəri kiçik olsa da, bəzi qələbələr qazandı. Oktyabr ayında Birləşmiş Ştatlar İsrail və Livan arasında onilliklər boyu davam edən dəniz sərhədi mübahisəsini həll edən əlamətdar razılaşmaya vasitəçilik etdi. Bayden administrasiyası Bəhreyn, Misir, İsrail, Mərakeş, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və ABŞ-ın daxil olduğu Negev Forumunu yaradaraq regional inteqrasiyanı təşviq etmək üçün səy göstərib.

İsraillə Vaşinqtonun Yaxın Şərqdəki tərəfdaşları arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirmək cəhdləri də olub. Bu addımlar Vaşinqtonun regiondakı prioritetlərinə işarə edir: İsrailin daha geniş Yaxın Şərqə inteqrasiyası, regional münaqişələrdə gərginliyin qarşısını almaq və İranı cilovlamaq üçün birgə səy.

Bayden əvvəlcə İranı düşündü. Qadınların başçılıq etdiyi etiraz hərəkatının davam etməsinə baxmayaraq, Tehran körfəzdəki ərəb qonşuları - əvvəlcə BƏƏ, daha sonra Səudiyyə Ərəbistanı ilə imzaladığı normallaşma sazişləri vasitəsilə regional və beynəlxalq təcriddən xilas oldu. İraq və Oman Sultanlığı bu illər ərzində Səudiyyə Ərəbistanı ilə İran arasında fundamental və dərin dialoqlara ev sahibliyi etməklə öz töhfəsini verib. Bununla belə, mart ayında normallaşmanın finiş xəttini keçməsini təmin etməkdə Çinin görünən rolu çoxlarını təəccübləndirdi və ABŞ-ın Yaxın Şərq işlərində əhəmiyyətinin azalması ilə bağlı artıq geniş yayılmış təsəvvürləri və şərhləri qızışdırdı.

Bu arada İranın nüvə imkanları inkişaf etməkdə davam edir. Bayden administrasiyasının əsas prioriteti olan İranla nüvə sazişinin bərpasına dair ümidlər demək olar ki, puç olub. Daha da pisi odur ki, Ukrayna müharibəsi fonunda Rusiyanın Tehranla əlaqələri dərinləşdiyindən Moskva nüvə diplomatiyasında daha az fəal rol oynadı.

Lakin ABŞ-ın maraqlarını bəlkə də daha çox narahat edən Rusiya neftinin Vaşinqtonun ən yaxın regional tərəfdaşlarına, o cümlədən daxili istehlak üçün güzəştli Rusiya neftindən faydalanan bəzi Körfəz dövlətlərinə ixracının davam etməsi idi. İdxal edilən ucuz Rusiya nefti qlobal qiymətlərin artdığı bir vaxtda bu ölkələrə öz hasilatından daha çox ixrac etməyə imkan verir. Burada amil mənfəətin artırılması olsa da, Vaşinqtonun Rusiya neftini idxal edən regional müttəfiqlərinin təsiri Qərbin sanksiyalarının Moskvaya təsirini məhdudlaşdırmaq olub. Qərbin etirazlarına baxmayaraq, Körfəzdən kənardakı ərəb tərəfdaşları da Rusiya ilə iş aparır.

Bu yaxınlarda ABŞ kəşfiyyatı Rusiyanın bəzi ölkələrdən sursat və avadanlıq almaq cəhdi ilə bağlı sənədləri sızdırıb. Bu, şübhəsiz ki, Vaşinqtondakı siyasətçiləri narahat edir. Bu arada, İsraildəki mövcud hökumətin siyasəti ölkə tarixində ən təhlükəli qarışıqlıq dövrlərindən birini açıb və İsrailin bir demokratiya olaraq gələcəyi ilə bağlı qeyri-müəyyənliyi artırıb.

İsrail daxilindəki iğtişaşlar İordan çayının qərb sahilində və İsrailin şimal və cənub sərhədlərində baş verən hadisələrlə üst-üstə düşdü. Belə hadisələrdən biri 2006-cı ildə “Hizbullah” və İsrail arasında baş vermiş müharibədən sonra Livan ərazisindən İsrailə edilən ən böyük raket hücumu olub. Hökumətin Qüdsdə atdığı addımlar İsrailin münasibətlərini normallaşdırdığı ərəb ölkələri ilə əlaqələrinə mümkün təsirləri ilə regional gərginliyi daha da artıra bilər.

Hər halda, Bayden administrasiyası Yaxın Şərqdə hərbi münaqişənin sakitləşdirilməsini alqışlayıb, Ər-Riyad və Tehran arasında Yəmən kimi ölkələrdə həllə zəmin yarada biləcək danışıqları açıq şəkildə dəstəkləyib. ABŞ-ın itirəcəyi çox az şey var, bəlkə də qazanacağı çox şey var, Çin isə iki tərəfin razılaşmaya əməl etməsini təmin etmək məsuliyyətini öz üzərinə götürür. Çünki Yaxın Şərqdə sabitlik Vaşinqtonun diqqətini daha yüksək prioritet sahələrə, xüsusən Hind-Sakit okean regionuna və Ukraynadakı müharibəyə yönəltmək gücünü artıra bilər. Bayden administrasiyasının strategiyasının təməl daşı olan Vaşinqtonun regional tərəfdaşlıqları böyük təzyiq altındadır.

Xüsusilə Səudiyyə Ərəbistanı ilə münasibətlər hələ də çevik deyil. Şəxsi maraqların tələb etdiyi siyasətlər OPEC vasitəsilə neft tədarükünə müəyyən təsir göstərir. OPEC Rusiya da daxil olmaqla, neft hasil edən ölkələrin bir qrupundan ibarət bir təşkilatdır. Onun Tehrana qarşı cəhdlərini hələ demirik.

Ötən həftə sonu ABŞ-ın milli təhlükəsizlik müşaviri Ceyk Sallivan Səudiyyə Ərəbistanının Baş naziri və vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd bin Salman, BƏƏ-nin milli təhlükəsizlik müşaviri Şeyx Təhnun bin Zayed əl-Nəhyan və Hindistanın milli təhlükəsizlik müşaviri Ajit Dual ilə Ciddədə Hindistan və dünyaya bağlı daha təhlükəsiz, firavan Yaxın Şərq regionu haqqında ortaq vizyonunu inkişaf etdirmək üçün bir araya gəldi.

ABŞ Milli Təhlükəsizlik Müşavirinin ofisindən verilən açıqlamaya görə, Sallivan Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsinə Səudiyyə Ərəbistanının Amerika vətəndaşlarının Sudandan təxliyəsi zamanı onlara göstərdiyi dəstəyə görə təşəkkür edib. Vaşinqton və müttəfiqləri arasında gərginliyin başqa bir sahəsi ABŞ-ın qarşı çıxdığı Suriya ilə bağlı regional səylərdir.

Bölgədəki ən mühüm tərəfdaş olan İsrailə gəlincə, Ağ Ev Netanyahunu hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra hələ də rəsmi səfər üçün Vaşinqtona dəvət etməyib. Əbu-Dabi də İsrailin hazırkı hökumətindən narazı olduğunu bildirib və Netanyahunu keçən il hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra BƏƏ-yə dəvət etməkdən imtina edib.

Mart ayında Mərakeşin ev sahibliyi etməsi planlaşdırılan Negev Forumunun nazirlər toplantısı İordan çayının qərb sahili və Qəzzada artan şiddət səbəbiylə planlaşdırıldığı kimi keçirilə bilmədi. İşçi səviyyəli görüşlər davam edir, lakin regional tərəfdaşların yüksək səviyyədə iştirakı getdikcə azalır. Eyni şəkildə, Səudiyyə Ərəbistanı 2002-ci ildə təklif olunan və regional sülh üçün ilkin şərt kimi Fələstin münaqişəsinin həllini tələb edən Ərəb Sülh Təşəbbüsünə sadiqliyini ifadə etdi.

Birləşmiş Ştatlar regionda genişmiqyaslı hərbi mövcudluğunu davam etdirir. Onun tərəfdaşları raketdən müdafiə imkanları və dəniz təhlükəsizliyi məsələlərində Vaşinqtonla əməkdaşlıq etməyə hazırdırlar. Amma onlar hiss etmirlər ki, rəqib güc mərkəzləri arasında seçim etmək məcburiyyətindədirlər.

Onlar bu dünya dövlətlərinin rəqabətindən öz mənfəətləri üçün yararlanaraq bütün böyük dövlətləri uğurla istismar edirlər. Buna görə də, ABŞ siyasətçiləri üçün Vaşinqtonun cari prioritetlərinin və tərəfdaşlıqlarının yenidən qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla, regiona bəzi yeni yanaşmaları nəzərdən keçirməsi müdrik ola bilər. Çünki bir çox müşahidəçilərin fikrincə, Çinin Səudiyyə Ərəbistanı ilə İran arasında normallaşma sazişinin imzalanma mərasiminə ev sahibliyi etməsi “ABŞ-dan sonrakı regional sistemin” son göstəricisi idi.