Tevton cəngavərlərindən NATO-ya: Rusiyanın işğal paranoyasını başa düşmək

“Bizə sülhlə gələn qonaq kimi qarşılanacaq, amma əlində qılıncla gələn qılıncla öləcək”. Bugünkü Rusiyanın əsasını qoyan tarixi şəxsiyyətlərdən biri, Novqorod və Kiyev knyazı Aleksandr Nevskiyə aid edilən bu aforizm Rusiyanın Qərbdən gələn təhdidlərə 800 ilə yaxın perspektivini ümumiləşdirir. Sovet dövrünün rejissorlarından Sergey Eyzenşteyn 1938-ci ildə çəkdiyi “Aleksandr Nevski” filmində nasist Almaniyasının Qərbdə yaratdığı təhlükəyə diqqət çəkib. Rejissor onları Müqəddəs Roma İmperiyasının Tevton cəngavərləri ilə eyniləşdirərək, işğala cəhdin (Çud və Pskov göllərinin donmuş səthində gedən döyüşdə olduğu kimi) Qərb işğalçıları üçün fəlakətli olacağı barədə xəbərdarlıq edib.

Bu gün NATO-nun Ukraynanı üzv kimi qəbul etmək cəhdi Kreml sarayında “Aleksandr Nevski” filminin təkrar nümayişi ilə eyni məna daşıyır. Knyaz Nevski təkcə tevton cəngavərləri, tevtonların silahlı qüvvələri ilə deyil, isveçlilər, finlər və litvalılarla da döyüşüb.

Rusiyanın açıq dənizlərə çıxmaq problemi

Bəzi dairələrdə (xüsusilə Türkiyənin akademik-siyasi dairələrində) “isti dənizlərə çatmaq” kimi məqsədi olduğu bildirilən Rusiyanın Aralıq dənizinə çıxmaq cəhdindən çox-çox əvvəl Baltik dənizi və Atlantik okeanına çatmaq və beynəlxalq ticarət yollarına hakim olmaq Rusiya knyazlıqlarının hədəfi idi. XIII əsrdən Novqorod, Kiyev və Moskva knyazlıqları Baltikyanı xalqlarla, İsveç, Finlandiya, almanlarla müharibələrə başladılar. XV əsrdə bu mübarizəyə Polşa da əlavə olundu. XVI əsrdə Rusiya çarlığının genişlənməsinə görə Moskvaya qarşı döyüşənlər sırasına Osmanlı İmperiyası da əlavə edildi. Rus çarlığının Qərbə doğru genişlənmək və birbaşa İngiltərə ilə ticarət etmək məqsədi Sankt-Peterburq şəhərinin yaranmasına gətirib çıxardı. I Pyotr Sankt-Peterburq şəhəri ilə yanaşı, Rusiya donanmasının əsasını qoydu. 1702-ci ildə şəhər qurulduqdan sonra Baltik dənizində rus çarlığının üstünlüyü artdı. Sankt-Peterburqda yerləşən bu donanma 1769-cu ildə Cəbəllütariq boğazını keçərək Aralıq dənizinə girəcək, 1770-ci ildə isə Anadolu qapılarına arxalanaraq Çeşmə sahillərində Osmanlı donanmasını məhv edəcəkdi. Rus donanmasına komandanlıq edən Qraf Aleksey Qriqoryeviç Orlov Aralıq dənizi və Egey dənizində rus donanmasının üstünlüyünü yaratmaqla yanaşı, Peloponnesə gətirdiyi əsgərlərlə yunanların Osmanlılara qarşı üsyanına səbəb oldu.

Qərb qonşuları ilə beş əsr ərzində apardığı mübarizə nəticəsində Sankt-Peterburq şəhərində yenidən təşkil edilən Rus çarlığı Botniya körfəzi, Baltik dənizi, Şimal dənizi, Atlantik okeanı, La-Manş, Aralıq dənizi, Egey və Çanaqqala boğazlarını birləşdirəcək geosiyasi mövqe əldə etdi. Amma Rusiyanın Qərblə mübarizəsi bitməmişdi.

1812-ci ildə Fransa imperatoru Napoleon Bonapartın rus ekspedisiyası Rusiya çarlığının təhlükəsizliyinin yaxşı olmadığını sübut etdi. Napoleon atların çəkdiyi toplarla Borodino kimi böyük döyüşü qalib gəlib 82 gündə Moskvaya girdi. 130 il sonra Adolf Hitlerin rəhbərliyi ilə nasist Almaniyası zirehli qoşunlarına və hava qüvvələrinə baxmayaraq eyni uğuru təkrarlaya bilmədi. Napoleonun Moskvaya ekspedisiyası nəticələrinə görə fəlakətli olsa da, bir daha təkrarlana bilməyən hərbi uğur kimi tarixə düşdü. Amma bu dəfə rusların gözü açıldı.

Rusiyanın bu gün NATO-nun genişlənməsi üçün Gürcüstan və Ukraynada güc tətbiq etməsini başa düşmək üçün Napoleon və Hitlerin Moskva planlarını öyrənmək lazımdır. İosif Stalin ölkəsinin analoji kabusu yaşamaması üçün İkinci Dünya Müharibəsinin sonunda SSRİ sərhədlərindən mümkün qədər uzağa “dəmir pərdə” çəkdi və Moskvanın təsir dairəsini Berlinə qədər genişləndirdi. Soyuq müharibənin sonunda Berlin (yəni NATO-nun şərq sərhədi) ilə SSRİ arasında məsafə 1200 kilometr idi. Varşava Müqaviləsi Təşkilatının dağılması və Soyuq Müharibənin başa çatması ilə NATO bu boşluğu aradan qaldırmağa başladı.

Qorbaçovu NATO-nun təhlükə olmadığına inandırmaq

1986-cı ildə Yenidənqurma və aşkarlıq konsepsiyaları Sov.İKP-nin baş katibi Mixail Qorbaçovun dilindən eşidiləndə təkcə SSRİ xalqları deyil, həm də beynəlxalq ictimaiyyət “soyuq müharibə”nin bitəcəyini, Berlin Divarının yıxılacağını və Varşava Müqaviləsinin elan olunacağını ehtimal edirdi. Heç kimin gözləmədiyi şey, bunun 5 il kimi qısa bir müddətdən sonra baş verəcəyi idi. Qorbaçov bilirdi ki, iqtisadiyyatı çökmüş, texnoloji inqilaba çata bilməyən, struktur islahatlarında qeyri-adekvat olan sovet sistemi indiki vəziyyətdə yaşaya bilməz. O, ən az zərərlə iflasdan çıxmaq niyyətində idi. Eynilə, NATO-nu Rusiya sərhədlərindən uzaq tutmaq da görüləcək işlər siyahısında birinci yerdə idi. 2017-ci il dekabrın 12-də ABŞ-ın Corc Vaşinqton Universitetinin Milli Təhlükəsizlik Arxivinin ictimaiyyətə açıqladığı sənədlər göstərir ki, Sovet lideri NATO-nun genişlənməməsi məsələsini demək olar ki, bütün qərbli həmkarları ilə müzakirə edib.

Qorbaçov və digər sovet rəsmiləri bu məsələni ovaxtkı ABŞ prezidenti Corc Buş (ata), dövlət katibi Ceyms Beyker, Almaniya kansleri Helmut Kol, xarici işlər naziri Hans-Ditrix Genşer, Fransa prezidenti Fransua Mitteran, Böyük Britaniya baş naziri Marqaret Tetçer və NATO-nun baş katibi Manfred Vorner ilə müzakirə edib. Bütün Qərb rəsmiləri sovet həmkarlarına NATO-nun Rusiya ərazisinə yayılmayacağına dair “vədlər” verdilər. Bəli, səhv oxumamısınız. Belə bir həssas məsələdə Qərb liderləri Kreml administrasiyasına yalnız şifahi zəmanət verdilər və Sovet İttifaqı da bunu qəbul etdi və Berlin Divarının yıxılması da daxil olmaqla Varşava Müqaviləsi ölkələrinə son qoyan bütün hadisələri qəbul etdi. 1989-cu ilin dekabrında Buş və Qorbaçovun görüşdüyü Malta sammitində ABŞ prezidentinin rusiyalı həmsöhbətinə Şərqi Avropadakı dəyişikliyi ölkəsinin ekspansionist ambisiyaları üçün istifadə etməyəcəyinə dair aşağıdakı sözlərlə təminat verməsi geosiyasi lətifə kimi tarixə düşə bilər: “Berlin divarının üstündən tullanmaq fikrində deyiləm”.

Lakin ABŞ və NATO üçün Berlin divarını aşmağa ehtiyac yox idi. Tarixin çarxı fırlanırdı və NATO Şərqi Avropadan keçərək Ukrayna sərhədinə və hətta Qafqaza yaxınlaşdı.

NATO niyə şərqə doğru irəliləyir? Əsl hədəf Almaniyadır, yoxsa Rusiya?

Berlin Divarının dağılması və Varşava Müqaviləsi Paktının dağılmasından sonra SSRİ-nin dağılması ilə Qorbaçova verilən vədləri yerinə yetirməyə ehtiyac qalmadı. Qeyd edək ki, NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi məsələsi 1994-cü ilin noyabrında ABŞ Konqresinə keçirilən seçkilərdə fəal şəkildə gündəmə gətirilib. Konqresdə çoxluq qazanan Respublikaçılar Partiyasının nümayəndələri 1995-ci ildə Polşa, Macarıstan, Çexiya və Sloveniyanın NATO-ya daxil edilməsi üçün Ağ Evə təzyiq göstərməyə başladılar. Bu prosesdə ABŞ-ın keçmiş milli təhlükəsizlik müşaviri Zbiqnev Bjezinskinin 28 dekabr 1994-cü ildə “New York Times” qəzetində dərc olunmuş məqaləsində mövzu ilə bağlı maraqlı ipucular var. “NATO: Genişlən və ya öl” başlıqlı məqalə Çeçenistan və Bosniya müharibələri nümunələri əsasında Alyansın nə üçün şərqə doğru hərəkət etməli olduğunu əsaslandırırdı. Bjezinskinin məqaləsində ifadə olunmayan qorxunun izləri də var idi. Görünür, Vaşinqton intellektualları NATO-nun SSRİ-nin çıxdığı məkanı təcili olaraq geri almadığı təqdirdə Almaniyanın təkbaşına Mərkəzi və Şərqi Avropada öz təsirini aktivləşdirəcəyindən narahat olub. Bu gün ABŞ-ın “Şimal axını-2” layihəsini dayandırmaq və Rusiya-Almaniya enerji əməkdaşlığının qarşısını almaq səylərinin bir hissəsi kimi bu məqaləni yenidən oxumaq Bjezinskinin baxışını daha mənalı edə bilər. Əslində, 1996-cı ildə ABŞ-da keçirilən prezident seçkilərində Mərkəzi Avropa ölkələrinin NATO-ya üzvlüyü daxili siyasət məsələsinə çevrildi. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Bill Klinton ikinci dəfə seçilmək üçün bu kartdan istifadə etdi və Detroitdə Şərqi Avropalı mühacirlərin cəmləşdiyi Miçiqan, Ohayo və İndiana ştatlarında seçiciləri hədəf alan bir çıxış etdi. Klinton Detroitdəki çıxışında bəyan etdi ki, NATO-nun yaranmasının 50-ci ildönümündə Alyansa yeni üzvlərin cəlb edilməsi mütləqdir.

Bölgədəki Mərkəzi və Şərqi Avropa əsilli seçicilərə rəğbət bəsləmək üçün Klinton tribunadan endikdən sonra Polşa mətbəxi ilə tanınan Polşa kəndi kafesində nahar edərək ABŞ-ın siyasi ədəbiyyatına əhəmiyyətli töhfə verdi. Onun rəqibi respublikaçı Bob Dole seçkiqabağı çıxışlarında Klintonu 1993-cü ildən Polşa, Macarıstan və Çexiyanın NATO-ya daxil edilməsi məsələsini irəli sürməkdə ittiham edib. Mərkəzi Avropa ölkələrinin taleyi və geosiyasi məsələ ABŞ-da Şərqi Avropalı mühacirlərin səsini qazanmaq üçün prezident seçkilərinin mövzusu oldu.

Lakin ABŞ-ın Almaniyanı nəzarətdə saxlayaraq Rusiyanı Atlantik təhlükəsizlik çətirinə daxil etmək “cəhdi” 1999-cu ildə Çexiya, Macarıstan və Polşanın alyansa qoşulması ilə Moskvada gözlənilməz reaksiya yaratdı. 1999-cu ilin martında üç ölkə NATO-ya üzv oldu, avqustda isə Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin rəhbəri Vladimir Putin baş nazir təyin edildi. Elə həmin il dekabrın 31-də Boris Yeltsinin gözlənilmədən prezidentlikdən istefası ilə Putin hakimiyyətin zirvəsinə qalxdı və Rusiyanın lideri oldu. Bu həm də Moskvada Şimali Atlantika Alyansı ilə barışıq mövqeyini müdafiə edən siyasi elitanın tarix səhnəsindən geri çəkilməsi demək idi.

Troya atı kimi rusdilli azlıqlar

Putinin hakimiyyətə gəlməsi ilə Kremldə güc strukturunun dəyişməsi NATO-nun genişlənmə iştahını nəinki azaltdı, əksinə, onu daha da gücləndirdi. Qərb Rusiyanın iqtisadi cəhətdən sağalmasına imkan vermədən, NATO-nu mümkün qədər tez ən geniş sərhədlərə çatdırmağa çalışırdı. 2004-cü ildə Estoniya, Latviya, Litva, Rumıniya, Slovakiya, Sloveniya və Bolqarıstanın Alyansa daxil olması ilə Balkanlar, Mərkəzi Avropa və Baltikyanı regionda mütləq üstünlük əldə edildi. Beləliklə, Rusiya ilə Estoniyadan Türkiyə sərhədinə qədər 2300 kilometrlik monolit cəbhə yarandı. NATO Baltik regionunda Rusiya sərhədində yerləşdiyi halda, ən yaxın NATO üzvü ilə Moskva arasındakı məsafə 800 kilometrə endirilib. Amma görünür, genişlənmə bununla da dayanmayıb. İndi bütün diqqətlər Gürcüstan və Ukraynadadır. Amma Kreml də boş oturmur. 2004-cü ildə Rusiya da əks hücuma keçdi. İlk olaraq, “narıncı inqilab” səhnəsi olan Ukrayna ilə enerji qiymətləri ilə bağlı böhran başladı. Eyni zamanda, Rusiya parlamentinin aşağı palatası Gürcüstanda separatizmə başlayan Cənubi Osetiya və Abxaziya bölgələrini dəstəkləyən qətnamələr qəbul etdi. 2008-ci il avqustun 8-də dünyaya Gürcüstanın timsalında NATO-ya daxil olmaq niyyətində olan keçmiş Sovet respublikasının başına nə gələ biləcəyi göstərildi. Rusiya ordusu Cənubi Osetiya və Abxaziyanın separatçı tələblərini dəstəkləyərək hücuma keçdi. 5 gün ərzində Gürcüstan ordusunun müdafiəsi iflasa uğradı, rus əsgərləri paytaxt Tbilisinin 40 kilometrliyində beynəlxalq diplomatik təzyiqlə dayandırıla bildi. 2008-ci il aprelin 2-4-də Buxarestdə keçirilən sammitdə Gürcüstanın NATO-ya üzv olması ilə bağlı qəbul edilmiş qərar bu günə kimi həyata keçirilməyib.

Ukraynada enerji qiymətləri ilə bağlı Rusiyanın başlatdığı böhran bu ölkənin siyasi sistemini iflic edən keyfiyyət qazandı. 2010-cu ildə rusiyayönlü Viktor Yanukoviçin prezident seçilməsi NATO və Avropa İttifaqının (Aİ) hesablamalarını alt-üst etdi. Yanukoviçin 2013-cü ildə Aİ ilə müqavilələri ləğv etmək cəhdi vəziyyəti qızışdırdı. Siyasi böhran küçə toqquşmalarına çevrildi. Rusiyanın Donbas bölgəsini və Krımda olan rusdilli Ukrayna vətəndaşlarını “müdafiə etmək” bəhanəsi ilə hərbi müdaxiləyə zəmin yaratdı. Cənubi Osetiya və Abxaziyada Gürcüstana qarşı tətbiq edilən taktika Ukraynada Donbasın rus separatçıları tərəfindən işğalı və Krımın birbaşa Rusiya tərəfindən ilhaqı ilə həyata keçirildi. Rusiyanın əsas bəhanəsi doğma rus qohumlarını qorumaq idi. Ukraynada tətbiq edilən bu yeni üsulun Baltikyanı ölkələr və Belarusda da ortaya çıxarılacağı qısa zamanda başa düşüldü. Beləliklə, SSRİ-nin dağılmasından sonra Rusiyadan ayrılan respublikalarda rus icmalarının mövcudluğunu saxlamaqda Rusiyanın təkidi aydın oldu. Bu gün Belarus, Latviya və Estoniya da Rusiyanın hərbi müdaxiləsi və ya hibrid müharibə taktikasının (ana dili rus olan əhalinin nisbətinə görə) hədəf olmaq potensialına malikdir. 2020-ci ilin avqustunda Belarusda keçirilən prezident seçkilərindən sonra Rusiya müttəfiqi Aleksandr Lukaşenkoya verdiyi dəstəklə bu hibrid müdaxilə üsulunu bir daha səhnəyə qoydu.

Ukrayna əks hücuma keçdi

Gürcüstan müharibəsi, Donbasın işğalı və Krımın qeyri-qanuni ilhaqı NATO-nun genişlənmə siyasətini yavaşlatsa da, dayandıra bilmədi. Albaniya və Xorvatiya 2009-cu ildə, Monteneqro 2017-ci ildə və Şimali Makedoniya 2020-ci ildə Alyansa üzv olub. Ukrayna da 2021-ci ilin martında, ərazisinin qanunsuz işğalının və ilhaqının yeddinci ildönümündə əks-hücuma keçib. Əslində, bu diplomatik hücum uzunmüddətli hərbi hazırlıqdan əvvəl idi.

2016-cı ilin sentyabrında ABŞ-ın ovaxtkı Müdafiə naziri Eşton Karter 2007-ci ildə ABŞ Mərkəzi Qüvvələrinin (CENTCOM) komandanı olarkən təqaüdə çıxan general Con Abizaidi Ukrayna Müdafiə naziri Stepan Poltoraka məsləhətçi kimi təyin etdi. Abizaid 2018-ci ilin noyabrında Ər-Riyada səfir təyin olunana qədər sistemli şəkildə Ukrayna ordusunu NATO standartlarına çatdırmaq üçün işləyib. Bu müddət ərzində ABŞ Ukrayna ordusunu rabitə sistemləri, tank əleyhinə “Javelin” raketləri və zirehli maşınlarla təmin edib. Ukrayna rəsmi olaraq NATO ölkəsi olmasa da, son 5 ildə ABŞ, İngiltərə, Polşa və Türkiyənin dəstəyi ilə NATO standartlarına çatıb. Hərbi hazırlıqlarını başa çatdırdığına əmin olan Ukrayna mart ayında işğal etdiyi ərazilərini geri qaytarmaq üçün strategiya sənədi qəbul edib. Bu sənəd Donbas və Krımı diplomatiya və dialoq yolu ilə geri almağı hədəfləsə də, eyni zamanda Rusiyanın Ukrayna sərhədi boyunca Donbas, Krım, Belarus və Qara dənizdə fövqəladə hərbi səfərbərliyinə də səbəb olub. Bu gün tərəflər psixoloji müharibənin və təbliğat müharibəsinin sərhədlərini aşır, eyni zamanda hərbi quruculuqlarını gücləndirir, digər tərəfdən son ana qədər silahlı münaqişədən qaçırlar.

Gərginliyin artması ilə ABŞ və müttəfiqləri Rusiya diplomatlarının ölkələrindən çıxarılmasına və daha çox sanksiyalar tətbiq edilməsinə başladılar.

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra əldə edilən təcrübələr göstərdi ki, Rusiyanın hərbi güclə daxil olduğu yerdən hərbi güclə çıxarılması mümkün deyil. 1980-ci illərdə olduğu kimi, ABŞ və onun NATO müttəfiqləri Rusiyanı müdafiə sahəsində böyük xərclərə yönəltməklə, sosial-iqtisadi dağıntıya zəmin hazırlamaq yoluna üstünlük veriblər. Bununla belə, 2019-cu ildə başlayan qlobal iqtisadi yavaşlama və yeni növ koronavirus (COVID-19) epidemiyasının təsiri ilə Rusiyaya edilən bu təzyiq daha geniş bir sahədə iqtisadi məhvə səbəb ola bilər.