İnsan-maşın əməkdaşlığının nəticəsi necə olacaq?| Robot texnologiyası müharibəni yenidən formalaşdırır

Digər tərəfdən, yuxarıda sadalanan bütün “ünsürlər” döyüş meydanında insanın verdiyi qərarlara uyğun hərəkət edir. Daha dəqiq desək, xüsusi təlim keçmiş itlər əldəqayırma partlayıcılarla mübarizə aparmaq üçün hibrid müharibə ilə bağlı qərarlar qəbul etmir, onlar insanlar tərəfindən yetişdirilib və onların əmrləri ilə hərəkət edirlər. Bununla belə, Süni Zəkanın (SZ) müharibə şəraitində “insan”la çox fərqli bir əlaqəsi var. SZ texnologiyalarının sürətlə artması, müharibə və əməliyyat strategiyası baxımından insanın tək qərarverici olma keyfiyyətini tamamilə əlindən almasa da, bu, insanları əllərində olan texnologiyaları bir-biri ilə paylaşmağa məcbur edəcək.


Hərbi sistemlərdə avtonomluq və robot müharibəsi

Bu məqamda asan başa düşülən şəkildə hərbi sistemlərdə avtonom anlayışı və bu anlayışın robotlarla döyüş qabiliyyətinə təsirləri haqqında qısaca danışmaq lazımdır. Avtonomluq bir çox sistemlərdə müxtəlif səviyyələrdə tapıla bilər və insan qərar qəbuletmə mexanizmlərinin fəaliyyət sahəsinə indeksləşdirilir. Bu kontekstdə birinci kateqoriya operatorun idarə edilməsinin birbaşa əməliyyat dövrəsində olduğu sistemlərdir. Bir çox idarə olunan, ağıllı döyüş sursatları bu kateqoriyaya aiddir, çünki öldürücü qüvvədən istifadə etmək qərarı kritikdir, ona görə də “insan” hər mərhələdə hansısa xüsusi hədəfin məhv edilməsinə mütləq nəzarət edir. Digər tərəfdən, insanın qərar qəbul etmə və analitik refleks prosesləri müharibənin başgicəlləndirici sürəti ilə ayaqlaşa bilməyə bilər. Məsələn, zirehli platformaya yönəldilmiş idarəolunan tank əleyhinə sursatların məhv edilməsi insanların qərar qəbul etmə qabiliyyətindən daha çox şey tələb edir. Buna görə də, ikinci, daha çevik kateqoriyada avtonomluq səviyyəsi, insanın əməliyyat dövrəsində deyil, ondan yuxarıda olduğu qabiliyyətlər kimi görünür (halqada insan, yəni hədəf dəsti nişanlanmadan əvvəl müəyyən edilir və nişan limitləri müəyyən edilir).

Üçüncü kateqoriyaya aid sistemlər (insanın iştirakı olmadan) insan elementinin dövrədən kənarda olduğu, aktivləşdirildikdə hansı hədəflərə hansı şəraitdə hücum edəcəyini müəyyən edə bilən və hətta qabaqcıl alqoritmlər və maşın öyrənməsi sayəsində öz imkanlarını təkmilləşdirə bilən silahlardır. Avtonom, heyranedici PUA sistemləri, xüsusən də radar sistemlərini məhv etmək üçün nəzərdə tutulmuş anti-radiasiya versiyaları bu kontekstdə ən mühüm seqmenti və gələcək daha təkmil avtonomluq səviyyələri ilə bağlı ən optimistləri təmsil edir. Bu sistemlər (məsələn, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2016-cı ilin aprelində və Vətən Müharibəsində istifadə etdiyi İsrail istehsalı olan “Harop” kamikadze PUA-ları) xüsusi olaraq radiasiya əleyhinə missiyalar üçün nəzərdə tutulmuş idarəetmə rejimləri ilə tətbiq edildikdə hədəfin aşkarlanmasından hücuma qədər qərar verə bilər və dağıdıcı hücumu həyata keçirməsələr, öz bazalarına geri qayıda bilərlər.


Avtonomluq müharibə anlayışını necə dəyişəcək?

Mürəkkəb döyüş sahələrinin məsələni daha da çətinləşdirəcəyini və avtonom sistemlərin avtomatik demək olmadığını vurğulamaq lazımdır. Yəni, avtomatlaşdırılmış sistem, məsələn, hərəkəti aşkar etdikdə işıqlandırmanı yandıran sistem, müəyyən şərtlərdə müəyyən davranışları göstərmək üçün proqramlaşdırılıb. Avtonom sistemlər isə hər bir halda bir sıra analitik məlumat daxilolmalarından istifadə edərək, bir çox imkanları hesablayaraq mümkün olan ən yaxşı fəaliyyət istiqamətini müəyyən edən və onlardan birini seçən sistemlərdir. Buna görə də, hər bir vəziyyətdə dəyişə bilən və fərqli cavablar verə bilən davranış nümunələri var. İndi isə döyüş meydanının mürəkkəbliyinin avtonomluğu necə mürəkkəbləşdirdiyini qısaca ümumiləşdirək.

Operatorla idarəetməni itirdikdə PUA-lar əvvəlcədən müəyyən edilmiş aviabazalara avtonom eniş edə bilir. Anti-radiasiya sistemi əməliyyat zonasında radar sistemlərinin buraxdığı dalğaları axtarır və hücum etmək qərarına gəlir və ya hücum etməsə, nisbətən “sadə” coğrafi şəraitdə ən yaxın bazaya qayıdır.

Digər tərəfdən, insansız avtonom quru platformasının taktiki xəritəsi daim dəyişən yaşayış məntəqəsində müharibə vəziyyətində daha mürəkkəb hal alır. Xəritədə hər an yeni situasiyalar yaranır, dost və düşmən qüvvələri yerlərini dəyişir, dinc əhali hərəkət edir, mülki və hərbi maşınlar dinamik hərəkət edir, hətta mülki binalarda mülki geyimdə olan düşmən elementlər də fəaliyyət göstərir. İnsansız sistemlərlə bağlı araşdırma və inkişaf (RD) işlərindəki çətinlikləri nəzərə almaq lazımdır. Bu qabiliyyətləri şəhər müharibəsində avtonom zirehli döyüş maşınının hərəkətlərinə tətbiq etdikdə məsələni daha yaxşı başa düşmək olar.


Bu məqamda vurğulayaq ki, robot müharibəsi və avtonom silah sistemləri fenomeni təkcə “yeni və hava silahları, daha yüksək və daha ağıllı atəş gücü” demək deyil. Məsələn, onsuz da qoşun sayı elə də çox olmayan Qərb dövlətləri İŞİD terroru qarşısında ənənəvi quru qoşunlarından istifadə etməmək prinsipini qəbul ediblər.

İndi isə gəlin təxəyyüllə bir sual verək: hər hansı bir dövlət xadimi, məsələn, 2050-ci illərdə silahlı qüvvələrin konflikt bölgəsində yerləşdirilməsi ilə bağlı bugünkü Qərb siyasi elitası ilə eyni qeyd-şərtlərə malik ola bilərdimi, silahlı qüvvələrin strukturunun əhəmiyyətli hissəsi avtonom sistemlər və robot döyüş platformaları ola bilərmi? Bu, həm də SZ-nin hərbi imkanlara getdikcə daha effektiv tətbiqinin dünyanı daha sülhsevər edəcək, yoxsa dövlətləri daha aqressiv mövqeyə sürükləyəcəkmi kimi suallara da cavab verəcək.

Başqa çətin suallar da vermək olar. Məsələn, xəyali bir müharibə vəziyyətində, insan-maşın əməkdaşlığının çox sıx olduğu bir kombinasiyada insansız, avtonom döyüş maşınının hədəf aşkarlama və hücum qərarını verərək xəstəxanaya çırpıldığını və ya əsir düşmüş düşmən əsgərlərini öldürdüyünü fərz edək. Silahlı münaqişələr hüququ baxımından müharibə cinayəti təşkil edən bu hərəkətlərdə sözügedən hərbi sistemin proqram təminatı və komanda-nəzarət sistemindən məsul olanlar robot mühəndisləri, siyasi-hərbi yüksək səviyyəli qərar vericilərdən ibarətdir. İnsansız sistemlərin döyüş meydanında yerləşdirilməsinə və ya insan-maşın əməkdaşlığına qərar verikdə, taktiki bölmə komandiri müharibə cinayətlərinə görə məsuliyyət daşıyacaqmı?


İnsan sıxlığı olan orduların avtonom maşın-intensiv ordularla əvəzlənməsi və qərar qəbuletmə keyfiyyətlərinin “komandir”dən “proqram təminatına” tədricən və qismən keçidi hərbi sosiologiyaya necə təsir edəcək? Yuxarıdakı nümunəni bu dəfə fərqli bucaqdan oxuyaq. Tutaq ki, avtonom silah platforması hərbi-coğrafi funksiyalarla bağlı alqoritmlər və döyüş qaydalarını aşkar edən döyüş nəzarəti sistemi sayəsində döyüş meydanında xəstəxananın olduğunu və döyüş cinayəti təşkil edəcəyi üçün vurulmamalı olduğunu qiymətləndirir. Bununla belə, müvafiq platformanın bağlı olduğu bölmənin komandiri həm yeni əldə edilmiş etibarlı hərbi qulluqçuların əldə etdiyi kəşfiyyata (HUMINT), həm də onların illər ərzində formalaşan intuisiyasına əsaslanaraq, xəstəxananın artıq boşaldıldığına və burada düşmən snayperləri və taktiki cəhətdən əhəmiyyətli yüksək rütbəli komandirlərin yerləşdirildiyinə qərar verir. Bu arada tutaq ki, həqiqətən də müvafiq binadan bölməyə snayper atəşi açılıb. Belə olan halda binanı vurmaq əmri verilsə və avtonom sistem bu əmrə əməl etməsə, nə ediləcək? Hərbi qulluqçular üçün itaətsizlikdə israrla bağlı geniş hüquqi tənzimləmələr mövcuddur. Digər tərəfdən, bu qaydaların insan-avtonom sistem əməkdaşlığının çox sıx olduğu sistemlərə necə tətbiq ediləcəyi bəzi sual işarələri yarada bilər.

Nəhayət, müdafiə iqtisadiyyatı ilə bağlı bir sualla bitirək. Məlum olduğu kimi, dövlətlərin milli müdafiə proqramları vasitəsilə bir çox mühüm hərbi layihələr həyata keçirilib. Digər tərəfdən, SZ ilə bağlı araşdırmalar hazırda özəl sektor, xüsusən də avtomobil və informasiya texnologiyaları ilə məşğul olan şirkətlər tərəfindən aparılır. Bu kontekstdə gələcəyin SZ ilə təchiz edilmiş robot döyüş qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək üçün hansı müdafiə iqtisadiyyatı modeli tələb olunacaq?